فرهنگ اقتصادی
بسمه تعالی
قابل توجه نویسندگان محترم؛ لطفاً پیش از ارسال مقاله جهت کسب اطلاعات مطالب مربوط به صفحات «درباره نشریه»، «اهداف و چشم‌انداز»، «اصول اخلاقی انتشار مقاله»، «فرآیند پذیرش مقاله» و «راهنمای نویسندگان (نگارش و ارسال مقاله) و (ارزیابی مقاله)» مطالعه و در زمان ارسال مقاله کاربرگ «تعارض منافع و تعهدنامه اخلاقی» تکمیل و نیز «گواهی اصالت متن» از یکی از سامانه‌های مشابهت‌یابی (نظیر سمیم نور) ارسال شود.
درباره فصلنامه اقتصاد اسلامی
- · اهداف و حوزه موضوعی نشریه: تبیین اقتصاد اسلام؛ آسیب‌شناسی و نقد اقتصاد جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه اسلام؛ طرح مسائل مستحدثة فقهی و نیازهای نو پیدا در حوزه اقتصاد و پاسخ به آنها؛ مطالعات تطبیقی و نقد سایر مکاتب و نظام‌های اقتصادی
- · ناشر: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
- · فرمت: چاپی و الکترونیکی
- · شاپای چاپی : 3262-1735
- · قابل دسترسی از:magiran.com, noormags.ir, sid.ir, http://eghtesad.iict.ac.ir
- · وضعیت چاپ:چاپی و الکترونیکی
مدتی پیش سید محمد جواد علوی بروجردی از مدرسان حوزه علمیه قم با نفی وجود مکتبی به نام مکتب اقتصاد اسلامی، تاکید کرد اسلام مکتب اقتصادی طراحی نکرده است.
این نفی و انکار در حالی انجام می‌شود که در تاریخ اندیشه اقتصاد اسلامی، بزرگانی مانند شیخ طوسی، ابن‌خلدون، شهید محمدباقر صدر، سید موسی صدر و بسیاری دیگر در پایه‌گذاری مکتب اقتصاد اسلامی تالیفات متعددی داشته‌اند و به‌روشنی می‌توان وجوه تمایز اندیشه اقتصاد اسلامی را با سایر مکاتب اقتصادی مشاهده کرد.
با طرح چنین شبهه‌ای برخی اقتصاددانان از جمله ایرج توتونچیان، عادل پیغامی و محمد نعمتی به این اظهارات پاسخ دادند. در همین زمینه حجت‌الاسلام غلامرضا مصباحی مقدم، کارشناس اقتصاد اسلامی و استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) در گفت‌وگو با فارس به تشریح تفاوت‌های مبانی نظری اقتصاد سرمایه‌داری و اقتصاد اسلامی پرداخت و ویژگی‌های مکتب اقتصاد اسلامی و تفاوت آن با علم اقتصاد را تبیین کرد که در ادامه از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرد.
***
اقتصاد اسلامی، اصطلاحی به معنای دانش اقتصاد یا فعالیت‌ها و فرآیندهای اقتصادی با لحاظ اصول و آموزه‌های اسلامی است. برخی نظریه‌پردازان، اهداف اقتصاد اسلامی را عدالت اجتماعی، رفاه عمومی و استقلال دانسته‌اند. سید محمدباقر صدر، در کتاب اقتصادنا، اسلام را دارای مکتب اقتصادی توصیف کرده، نه علم اقتصاد؛ چرا که به باور او اسلام به دنبال توصیف و تبیین پدیده‌های اقتصادی نیست.
مفهوم‌شناسی
اقتصاد اسلامی، به باور برخی اقتصاددانان، شاخه‌ای از دانش است که از طریق تخصیص و توزیع منابع کمیاب، مطابق با آموزه‌های اسلامی، بدون محدود ساختن آزادی‌های فردی و بدون ایجاد عدم توازن‌های کلان اقتصادی و زیست‌محیطی، به تحقق سعادت انسانی کمک می‌کند.[۱]
برخی از عالمان مسلمان نظیر سید محمدباقر صدر، بین دانش اقتصاد و نظام اقتصادی تفاوت قایل است و اقتصاد اسلامی را به معنای نظام اقتصادی اسلام می‌داند.[۲]
حدیث (۱) پيامبر صلى الله عليه و آله :
طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة
کار کردن برای کسب روزی حلال بر هر زن و مرد مسلمان واجب است
جامع الاخبار (شعیری) ص ۱۳۹
-------------------------------------------------
حدیث (۲) حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم :
امْنُنْ عَلَيْنَا بِالنَّشَاطِ وَ أَعِذْنَا مِنَ الْفَشَلِ وَ الْكَسَلِ وَ الْعَجْزِ وَ الْعِلَلِ وَ الضَّرَرِ وَ الضَّجَرِ وَ الْمَلَل
خدایا نعمت سرزندگی و کوشایی را به ما ارزانی دار و از سستی ، تنبلی ، ناتوانی ، بهانه آوری ، زیان ، دل مردگی و ملال ، محفوظمان دار
بحار الانوار (ط - بیروت ) ج ۹۱ ، ص ۱۲۵
اقتصاد اسلامی، مجموعه‌ای از گزاره‌های دینی است که به عنوان بستر و زیربنای نظام اقتصادی تلقی شده و غایاتی که دین در زمینه اقتصاد برای انسان ترسیم کرده است.
[۱]
و فعالیت‌های فردی و اجتماعی مربوط به تولید، توزیع و مصرف را اقتصاد گویند. در این میان دین مبین اسلام دیدگاه خاص و ویژه‌ای به مقوله اقتصاد دارد که از آن تعبیر به اقتصاد اسلامی می‌شود.
قال الامام الباقر – علیه السلام – : خَیرُ الأعمالِ الحَرثُ.
امام باقر – علیه السلام – فرمودند: بهترین کارها کشاورزی است.
«میزان الحکمه، ح ۷۵۴۵»
قال الامام علی – علیه السلام – للاشتر نخعی: وَلیَکُن نَظَرُک فی عِمارَةِ الأرضِ أبلَغَ مِن نَظَرِکَ فی استِجلابِ الخَراجِ لأِنَّ ذلِکَ لایُدرَکُ إلّا بِالعِمارَةِ.
امام علی – علیه السلام – به مالک اشتر فرمودند: باید توجّه تو به آباد کردن زمین بیش از توجّه به گرفتن خراج باشد؛ زیرا آن (خراج) جز در نتیجه آبادانی فراهم نمی آید.
«نهج البلاغه، نامه ۵۳»
قال الامام علی – علیه السلام – : لا تُؤوُوا التُّرابَ خَلفَ البابِ فَإنَّهُ مَأوَی الشَّیاطینِ.
امام علی – علیه السلام – فرمودند: خاکروبه را پشت در منزل نریزید؛ زیرا جایگاه شیاطین است.
«علل الشرائع، ج ۲، ص ۵۸۳»
قال الامام الصادق – علیه السلام – : اِزرَعُوا و اغرِسُوا وَاللَّهِ ما عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً اَجَلَّ و لا أطیَبَ مِنهُ.
امام صادق – علیه السلام – فرمودند: زراعت کنید و درخت بکارید؛ به خدا قسم آدمیان کاری برتر و پاک تر از این نکرده اند.
«بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص ۶۸»
نگارنده: حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا*
مقدمه
اخلاق کسب و کار، یکی از اصلی‌ترین مسائلی است که صاحبین کسب و کار باید برای برقراری عدالت و اعتماد، به آن توجه داشته باشند. بسیاری از صاحبان کسب و کار با پایبندی به اصول اخلاقی، توانسته‌اند بستر پیشرفت را برای خود و جامعه فراهم سازند؛ در حالی که بعضی دیگر با بی‌توجهی نسبت به اصول اخلاقی در کار موجبات رکود و شکست خود را ایجاد کرده‌اند. از این‌رو نهادینه کردن فرهنگ اسلامی ـ به‌ویژه گزاره‌ها وآموزه‌های امام علی(علیه السلام) ـ در عرصه کسب و کار، موجب تقویت ایمان افراد و تثبیت جایگاه فرد در جامعه و حتی سبب کاهش تخلفات تجاری در بازار مسلمانان و کاهش فساد‌های مالی خواهد شد. همچنین رعایت احکام و اخلاق اسلامی در محیط کسب و کار مانند رعایت وقت نماز، ادب، انصاف و صداقت افزون بر برکات اخروی، موجب برکات دنیوی می‌شود؛ به این ترتیب که اعتماد مشتری را جلب و محیط کسب و کار را جذاب و پر رونق می‌نماید: «رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ؛ مردان مؤمنی كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نمى‌دارد، [و] پيوسته از روزى كه دل‌ها و ديده‌ها در آن زير و رو مى‌شود، مى‌ترسند». در تفسیر این آیه در حدیث آمده است: «التُّجَّارُ الَّذِينَ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلَ مَوَاقِيتُ الصَّلَاةِ أَدَّوْا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقَّهُ فِيهَا؛ آنها تاجرانى هستند كه تجارت و بيع آنان را از ياد خدا غافل نمى‌سازد. هنگامى كه وقت نماز داخل مى‌شود، حق آن را ادا مى‌كنند». این نوشتار می‌کوشد اصول اخلاقی و باید‌های کسب و کار را از منظر امام علی(علیه السلام) تبیین نماید.
آموزش احکام تجارت
امام علی(ع) فرمود:
يَا مَعْشَرَ اَلتُّجّارِ الفِقْهَ ثُمَّ المَتْجَرَ، الفِقْهَ ثُمَّ المَتْجَرَ، الفِقْهَ ثُمّ المَتْجَرَ؛
ای جماعت بازرگان! احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید، احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید، احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید.[۱]
امام علی(ع) فرمود:
مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْهٍ فَقَدِ ارْتَطَمَ فِي الرِّبَا.
کسی که بدون دانستن فقه (احکام شرعی کسب و کار و تجارت) به تجارت، بپردازد، خود را در (گودال) ربا انداخته است.[۲]
پیام امیرالمؤمنین علی(ع) به بازاریان و تجّار
امام علی(ع) فرمود: إِذَا طافَ فِي الأَسْوَاقِ وَ وَعَظَهُمْ: يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الاِسْتِخارَةَ وَ تَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ اَلْمُتَبایِعَيْنَ وَ تَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْيَمِينِ وَ جَانِبُوا الْكَذِبَ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِينَ وَ لاَ تَقْرَبُوا الرِّبَا «وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيْزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النّاسَ أَشْيائَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الأَرْضِ مُفْسِدِينَ.
وقتی در بازار می‌گشت و موعظه می‌کرد، چنین می‌فرمود: هان ای گروه بازرگانان، در آغاز از خدا خیر بخواهید، و با سهل‌گیری برکت بجویید، و در اخلاق و جایگاه به خریداران نزدیک شوید، و به حلم و بردباری آراسته باشید، و از سوگند باز ایستید، و از دروغ دوری گزینید، و از ستمگری کناره بگیرید، و حق مظلومین را بپردازید، و به ربا نزدیک نشوید، و پیمانه و ترازو را کامل کنید، و از اموال مردم کم نگذارید، و در زمین فساد نکنید.[۳]
بهترین تجارت
نکته اول
پول و ثروت را نمی توان به هر قیمتی کسب کرد, از راههای نامشروع بپرهیزید
پیامبر اکرم
عزوجل ربا خوار و ربا دهنده و کاتب و گواهان بر آن را لعنت کرده است
نکته دوم
پرداخت حقوق نیروها و کارگران را به موقع بپردازید تا نتیجه پرکاری آنها را ببینید
پیامبر اکرم
مزد کارگر را هنگامی که هنوز عرق بر تن دارد بپرداز
نکته سوم
اقتصاد یعنی میانه روی کردن , پس در خرج کردن و صرفه جویی کردن, اقتصاد را رعایت کنید
امام علی
بخشنده باش اما ولخرجی مکن ؛ و صرفه جو باش لیکن خسیس و سخت گیر مباش
