سید مرتضی آوینی

به گفته بسیاری از آشنایان و نزدیکان آوینی، او در جوانی متحوّل شد و زندگی او در آغاز دهه ۱۳۴۰ با سال‌های انقلاب فرق بسیار داشت. گذشته او، کمتر در رسانه‌های ایران مورد بررسی قرار گرفته‌است. ابراهیم حاتمی کیا در یادداشتی در شهروند امروز می‌نویسد «آیا کسی مرتضای قبل از انقلاب را می‌شناسد. آنانی که در آن دوران با او حشرونشر داشته‌اند از مرتضای تثبیت شده بعد از شهادتش راضی‌اند؟»؛ و دخترش کوثر معتقد است برای برخی «آوینی خوب، آوینی مرده‌است.»^[۴]

آوینی در سال ۱۳۴۴ به عنوان دانشجوی معماری وارد دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد. غزاله علیزاده، شهرزاد بهشتی و امیر اردلان از دوستان دوران دانشجویی او بودند.^[۵]

او با مریم امینی (زاده ۱۳۳۶) ازدواج کرد. به گفته همسرش، آن‌ها پیش از ازدواج آشنایی چند ساله داشتند (از پانزده‌سالگی) و با هم کتاب ردو بدل می‌کردند، و به کنسرت و سخنرانی می‌رفتند.^[۶]

او که در آغاز خود را «کامران آوینی» معرفی می‌کرد، به اشعار فروغ فرخزاد، احمد شاملو و مهدی اخوان ثالث علاقه داشت. به ظاهر خود می‌رسید، کراوات می‌زد، و به فلسفهٔ غرب علاقه‌مند بود.^[۵]

مسعود بهنود دربارهٔ او می‌گوید:^[۷][۸]

مرتضی آوینی را من از زمانی که دانشکده بود می‌شناسم… مرتضی بچهٔ تندرویی بود که در هر دوره یک حالی داشت. یک دوره زده بود به مواد مخدر و این جور چیزها. تمام بازوهایش جای سوزن بود. شب در دانشکده خوابش می‌برد، فردا صبح جسدش را از دانشکده بیرون می‌آوردند. اصولاً بچهٔ تندرویی بود. هرکار می‌کرد تا تهش می‌رفت. بعد یک دوره هیپی شد. موهایش را گذاشته بود بلند شود. مدرن شده بود. قرتی مآب شده بود. جین می‌پوشید. دست‌بند می‌بست و از این جور کارها. اما شانس یا بدشانسی که آورد این بود که سال ۵۶ زد به عرفان و ادبیات عرفانی. بقیهٔ کارها را کنار گذاشت.

امیرهوشنگ اردلان دوست و همکلاسی سابق او در دانشکده معماری هم دربارهٔ او می‌گوید:^[۹]

کامران آوینی قبل از انقلاب هیچ ربطی به سید مرتضی آوینی ندارد.

به گفته همسرش:^[۶]

چند سال از انقلاب گذشته بود که مرتضی سیگارش را ترک کرد. دلیلی که برای این کار ذکر کرد این بود که آقا امام زمان در همه حال ناظر بر اعمال و رفتار ما هستند؛ در این صورت من چطور می‌توانم در حضور ایشان سیگار بکشم؟ این‌گونه بود که دیگر هرگز لب به سیگار نزد.

آوینی بعدها با اندیشه‌های روح‌الله خمینی آشنا شد و در سالیان بعد به یک انقلابی بدل شد و مسیر زندگی خود را تغییر داد.^[۵]

خودِ آوینی دربارهٔ جوانیش می‌گوید:^[۱۰]

... تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری ناآشنا هستم. خیر. من از یک «راه طی شده» با شما حرف می‌زنم. من هم سال‌های سال در یکی از دانشکده‌های هنری درس خوانده‌ام. به شب‌های شعر و گالری‌های نقاشی رفته‌ام. موسیقی کلاسیک گوش داده‌ام، ساعت‌ها از وقتم را به مباحثات بیهوده دربارهٔ چیزهایی که نمی‌دانستم گذرانده‌ام. من هم سال‌ها با جلوه‌فروشی و تظاهر به دانایی بسیار زیسته‌ام، ریش پروفسوری و سبیل نیچه‌ای گذاشته‌ام و کتاب «انسان موجود تک‌ساحتی» هربرت مارکوزه را ـ بی‌آنکه آن زمان خوانده باشم‌اش ـ طوری دست گرفته‌ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند: عجب! فلانی چه کتاب‌هایی می‌خواند، معلوم است که خیلی می‌فهمد… اما بعد خوشبختانه زندگی مرا به راهی کشانده‌است که ناچار شده‌ام رو دربایستی را نخست با خودم و سپس با دیگران کنار بگذارم و عمیقاً بپذیرم که «تظاهر به دانایی» هرگز جایگزین «دانایی» نمی‌شود، و حتی از این بالاتر دانایی نیز با تحصیل فلسفه حاصل نمی‌آید. باید در جستجوی حقیقت بود و این متاعی است که هر کس براستی طالبش باشد، آن را خواهدیافت و در نزد خویش نیز خواهدیافت… و حالا از یک راه طی شده با شما حرف می‌زنم.

آن گونه که خود نقل کرده‌است با گرایش به اندیشه‌های انقلابی و اسلامی تمام نوشته‌های پیشین خود را از بین برد.

پس از انقلاب

معماری را با علاقهٔ زیاد یادگرفت، ولی بعد از پیروزی انقلاب ایران (۱۳۵۷) بنا به ضرورت‌های انقلاب آن را کنار گذاشت و به فیلم‌سازی پرداخت.

از اولین کارهای او در گروه جهاد می‌توان به مجموعهٔ شش‌روز در ترکمن صحرا، سیل خوزستان و مجموعهٔ مستند خان‌گزیده‌ها اشاره کرد. گروه جهاد اولین گروهی بود که بلافاصله بعد از شروع جنگ به جبهه رفت. دو نفر از اعضای گروه در همان روزهای اول جنگ در قصر شیرین اسیر شدند و نفر سوم، در حالی‌که تیر به شانه‌اش خورده بود، از حلقهٔ محاصره گریخت. پس از یک هفته که خرمشهر سقوط کرد و گروه که تازه توانسته بود شکل دوباره به خود بگیرد، راهی منطقه شد. آن‌ها در جستجوی حقیقت ماجرا به خرمشهر و آبادان رفتند که سخت در محاصره بود. تولید مجموعهٔ حقیقت این‌گونه آغاز شد.

کار گروه جهاد در جبهه‌ها ادامه یافت. عملیات والفجر هشت که شروع شد، گروه دیگر منسجم و منظم شده بود. همین شد که مجموعهٔ تلویزیونی روایت فتح در همان حال و هوا شکل گرفت و تا آخر جنگ هم ادامه پیدا کرد. آوینی می‌گوید «انگیزش درونی هنرمندانی که در واحد تلویزیونی جهاد سازندگی جمع آمده بودند، آن‌ها را به جبهه‌های دفاع مقدس می‌کشاند، نه وظایف و تعهدات اداری. روح کارمندی نمی‌توانست در این عرصه منشأ فعل و اثر باشد. گروه‌های فیلم‌برداری ما با همان انگیزه‌هایی که رزم‌آوران را به جبهه کشانده بود کار می‌کردند… این‌جا عرصه‌ای نبود که فقط پای تکنیک یا هنر درمیان باشد.»

با پایان جنگ و در فاصلهٔ سال‌های پایان جنگ و تأسیس مؤسسهٔ روایت فتح، آوینی نوعی فعالیت هنری- مطبوعاتی را تجربه کرد. او در این دوره به سینما، هنر، فرهنگ واحد جهانی و مواجههٔ آن با مسائل مختلف فکر می‌کرد. حاصل همهٔ آن فکر کردن‌ها، تحقیق‌ها و مباحثات، نوشته‌هایی است که از او به جا مانده. تأملاتی در ماهیت سینما که در فصل‌نامهٔ فارابی به چاپ رسید و بعد مقالاتی با عناوین جذابیت در سینما، آینهٔ جادو، قاب تصویر، زبان سینما و… که از فروردین سال ۱۳۶۸ در ماهنامهٔ سوره منتشر می‌شد. مجموعهٔ این مقالات در کتاب آینهٔ جادو که جلد اول از مجموعهٔ مقالات و نقدهای سینمایی اوست جمع‌آوری شد.

هرچند آشنایی با سینما در طول مدت بیش از ده سال مستندسازی و تجارب او در زمینهٔ کارگردانی مستند و به‌خصوص مونتاژ باعث شد که قبل از هر چیز به سینما بپردازد، ولی فکرها و حرف‌های او بیش‌تر از این‌ها بود. او در کنار تألیف مقالات تئوریک دربارهٔ ماهیت سینما و نقد سینمای ایران و جهان، مقالات متعددی در مورد حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید اعم از رمان، نقاشی، گرافیک، تئاتر، هنر دینی و سنتی، هنر انقلاب و… تألیف کرد که بیش‌تر آن‌ها در ماهنامهٔ سوره به چاپ رسید. طی همین دوران در خصوص مبانی سیاسی- اعتقادی نظام اسلامی و ولایت فقیه، فرهنگ انقلاب در مقابله با فرهنگ واحد جهانی و موضوعات دیگر تفکر و تحقیق کرد تا بتواند جواب‌هایی برای همهٔ سؤال‌هایی که داشت پیدا کند.

اواخر سال ۱۳۷۰ مؤسسه فرهنگی روایت فتح به دستور سیدعلی خامنه‌ای تأسیس شد تا به کار فیلم‌سازی مستند و سینمایی دربارهٔ دفاع مقدس بپردازد و تهیهٔ مجموعهٔ روایت فتح را که بعد از پذیرش قطع‌نامه رها شده بود، ادامه دهد. آوینی و بقیهٔ گروه، سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی کم‌تر از یک سال، کار تهیهٔ شش برنامه از مجموعهٔ ده قسمتی شهری در آسمان را به پایان رساندند و مقدمات تهیهٔ مجموعه‌های دیگری را دربارهٔ آبادان، سوسنگرد، هویزه و فکه تدارک دیدند. اگرچه مقارن با همین زمان، فعالیت‌های مطبوعاتی او نیز ادامه داشت.

او از منتقدان سرسخت سیاست‌های فرهنگی محمد خاتمی بود.^[۱۱] شهری در آسمان که به واقعهٔ محاصره، سقوط و بازپس‌گیری خرمشهر می‌پرداخت، در ماه‌های آ^[۱۲][۱۳] تلویزیون پخش شد، اما برنامهٔ وی برای تکمیل این مجموعه و ساختن مجموعه‌های دیگر با مرگش در اثر اصابت ترکش مین در روز بیستم فروردین ۱۳۷۲ در فکه ناتمام ماند.

مرگ

آوینی روز بیستم فروردین ۱۳۷۲ در منطقه فکه در حال بررسی لوکیشن فیلم مستند شهری در آسمان، به همراه محمد سعید یزدان‌پرست با مین برخورد کرد و بر اثر اصابت ترکش مین باقی‌مانده از جنگ ایران و عراق کشته شد.^[۱۴]

دیدگاه ها

• وی در خصوص شیخ فضل الله نوری در کتاب فردایی دیگر می نویسد: قانون یا باید خود را «حافظ شریعت» بداند و یا خود، شریعتی دیگر خواهد شد. پس، رویکرد تاریخی ما به قانون در مشروطیت روی آوردن به شریعتی دیگر بود، بی‌آنکه خود بدانیم. شیخ فضل الله نوری به همین «نسبت» توجه یافته بود، چرا که «شرع» نیز در مقام احکام به مجموعه‌ای از شرط‌ها و حدود – یعنی قانون – مبدل می‌شود.^[۱۵][۱۶]

فیلم‌شناسی

• شش روز در ترکمن صحرا
• سیل خوزستان
• خان گزیده‌ها
• حقیقت
• با دکتر جهاد در بشاگرد
• هفت قصه از بلوچستان
• با تیپ المهدی در محور رأس البیشه
• شیر مردان خدا! کرب‌وبلا در انتظار است
• روایت فتح
• شهری در آسمان

کتاب‌شناسی

• هر آنکه جز خود^[۱۷]
• آئینه جادو
• توسعه و مبانی تمدن غرب
• گنجینه آسمانی
• یک تجربه ماندگار
• فردایی دیگر
• حلزون‌های خانه به دوش
• رستاخیز جان
• آغازی بر یک پایان
• فتح خون
• امام و حیات باطنی انسان
• با من سخن بگو دوکوهه
• مرکز آسمان
• نسیم حیات
• سفر به سرزمین نور
• انفطار صورت (در باب مبانی نظری هنر)

وی همچنین آثار منتشر نشده‌ای در حوزهٔ ادبیات دارد.

جستارهای وابسته

• رضا سلطان زاده

منابع

• «مریم امینی: هیچ کدام از زندگینامه‌های شهید آوینی مورد تایید خانواده وی نیست/ چه کتابی هنگام شهادت در کیف شهید آوینی بود؟». ایبنا. ۲۰ فروردین ۱۳۹۵.
•  
• «شورشی شهید». مهرنامه. اسفند ۱۳۹۵.
•  
• «Soreie Mehr - Magazines». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۰.
•  
• اسدزاده، محمدرضا (اردیبهشت ۱۳۸۷)، «چه کسانی و چرا از تحول شخصیت شهیدآوینی و گذشته او می‌ترسند؟ نیمهٔ پنهان آوینی»، ماهنامهٔ سپیدهٔ دانایی (شمارهٔ ۱۲)، ص. صفحهٔ ۷۰
•  
• «ناگفته‌هایی از زندگی روشنفکری «سیدمرتضی آوینی» در دهه ۴۰»، ماهنامهٔ سپیده دانایی (شماره ۱۲)، ص. صفحهٔ ۷۴، اردیبهشت ۱۳۸۷
•  
• سرهنگی، مرتضی (اردیبهشت ۱۳۸۷)، «تحول شخصیت شهید سید مرتضی آوینی در بیان «مریم امینی» همسر شهید»، ماهنامهٔ سپیده دانایی (شماره ۱۲)، ص. صفحه ۷۰
•  
• «وبگاه قاصدک». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۰۹.
•  
• Talattof, Kamran. Persian Language, Literature and Culture: New Leaves, Fresh Looks. Routledge. ISBN 978-1-317-57692-1. Retrieved 20 July 2016.
•  
• «اردلان، امیرهوشنگ (1393). :کامران آوینی قبل از انقلاب هیچ ربطی به سید مرتضی آوینی ندارد». ضمیمه روزها (شماره اول صفحات 2 و 3). روزنامه آرمان. ۲۳ فروردین ۱۳۹۳.
•  
• «من از یک راه طی شده حرف می‌زنم»، ماهنامه سپیدهٔ دانایی (شماره ۱۲)، ص. صفحه ۸۰، اردیبهشت ۱۳۸۷
•  
• «سیدمرتضی‌آوینی و محمود احمدی‌نژاد به روایت یوسفعلی‌میرشکاک»، شهروند امروز (شماره ۴۳)، ۱ اردیبهشت ۱۳۸۷
•  
• سایت فارس نیوز http://www.farsnews.ir/imgrep.php?nn=8802070764
•  
• دست نوشته‌های شهید آوینی
•  
• سایت تخصصی مرتضی آوینی /دفتر مقام معظم رهبری/نوشته‌ها و خاطرات شهدا/سایت علمی و پژوهشی آی آر داکhttp://irdoc.net بایگانی‌شده در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine
•  
• {{یادکرد وب| نشانی =https://sahebnews.ir/6384%7C{{پیوند{{پیوند{{پیوند{{پیوند{{پیوند{{پیوند{{پیوند^{[پیوند مرده]} مرده|date=ژوئیه 2020 |bot=InternetArchiveBot }} مرده|date=ژوئن 2020 |bot=InternetArchiveBot }} مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot }} مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot }} مرده|date=مارس ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}} مرده|date=فوریه ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}} مرده|date=ژانویه ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}} عنوان = شیخ شهید در سه نما| ناشر = صاحب نیوز}
•  
• آوینی، سید مرتضی. فردایی دیگر. واحه. ص. ۹۲.
•  

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به سید مرتضی آوینی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• سایت تخصصی سید مرتضی آوینی
• سایت سید مرتضی آوینی
• نظر سید علی خامنه‌ای درباره سید مرتضی آوینی
• مقالات سید مرتضی آوینی
• مؤسسه شهید آوینی
• فیلمی کوتاه در معرفی شهید سید مرتضی آوینی
• آوینی خوب، آوینی مرده! نوشته سیده کوثر آوینی (تابناک)
• جدال بر سر آوینی نوشته ابراهیم حاتمی‌کیا (شهروند امروز)
• گفتگوی امید روحانی و وحید یامین پور درباره آوینی