دو قیام مهم مردم قهرمان پرور تبریز در کمتر از یک قرن، یکی در دوره استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و دیگری قیام 29 بهمن سال 1356 بر ضد محمدرضا شاه پهلوی، تأثیر فراوانی در روند تاریخ معاصر ایران و پیروزی انقلاب اسلامی بر جای گذاشت. در این میان، قیام 29 بهمن، تأثیر شگرفی داشت؛ چه آنکه این قیام، نخستین حلقه زنجیره ای بود که قیام خونین نوزده دی مردم قم را به قیام های پی در پی ایرانیان بر ضد دستگاه پهلوی پیوند می داد.
تجلی قیام در سینه تجلاّ
جرقه سلسله قیام های مردمی سال 1356، از قیام مردم دلاورمرد قم در نوزده دی زده شد. پس از آن، اربعین های شهیدان انقلاب پشت سر هم تاریخ ساز می شد. در روز 29 بهمن 1356 که با چهلم فاجعه قم در نوزده دی هم زمان بود، در بسیاری از شهرهای کشور، مجالس ختم و سوگواری برای یادبود شهیدان آن فاجعه برگزار شد. در شهر تبریز نیز قرار بود ساعت ده صبح مردم در مسجد میرزا آقا یوسف مجتهد گرد آیند. دعوت برای این تجمع، از سوی آیت الله قاضی و ده تن دیگر از علمای تبریز صورت گرفته بود.
در آن روز، سرگرد حق شناس، رئیس کلانتری بازار با حضور در محل، به مردم اعلام کرد متفرق شوند. در این میان، او با منع کردن خادم مسجد از باز کردن در مسجد برای حضور مردم، الفاظ زشتی درباره آن مکان مقدس بر زبان آورد. در این شرایط، جوانی از جوانان غیرتمند تبریز به نام محمد تجلا که از پاره کردن اعلامیه و سخنان توهین آمیز این مأمور به هیجان آمده بود، تکه آجری را از زین برداشت و به سوی او پرتاب می کرد. پس از آن، حق شناس با اسلحه کمری خود، محمد را به شهادت رساند. شهادتی که آغازگر قیامی شد که در نهضت انقلاب اسلامی، از آن با عنوان «حماسه 29 بهمن مردم تبریز» یاد می شود.
نابودی مراکز دولتی و مظاهر فساد
با آغاز قیام 29 بهمن تبریز، جوانان پرشور و انقلابی به سینماها و شراب فروشی ها حمله می کنند و همه مراکز فساد و فحشا را به آتش می کشند. بزرگ ترین تخریب در پاساژ پهلوی اتفاق افتاد که از مراکز فساد و فحشا بود و در آن، شراب فروشی ها، قمارخانه ها و رستوران های این محل به آتش کشیده شدند. همچنین مردم که از اقامت گاه عده ای از مزدوران امریکایی در خیابان دانش سرا اطلاع داشتند و می دانستند محل سکونت آنها، مرکز فساد و خوش گذرانی است، به این مرکز هجوم بردند و با این اقدام انقلابی، کینه و نفرت خویش را از نمایندگان امپریالیسم امریکایی در ایران نشان دادند.
تبریز؛ شهر جنگ زده
وقتی حتی اعزام کامیون های پر از نیروهای پلیس و مأموران ضد شورش هم نتوانست قیام 29 بهمن تبریز گسترده را مهار کند، یحیی لیقوانی، رئیس ساواک تبریز که متوجه عادی نبودن اوضاع شهر شده بود، بی درنگ، برای کسب تکلیف با تهران تماس گرفت. خبر خیلی زود به گوش شاه رسید. محمدرضا پهلوی دستور داد شدیدترین حفاظت ها از پمپ بنزین ها، مخازن نفت، کارخانه ها و اداره های دولتی صورت گیرد و هرگونه مقاومتی سرکوب شود.
تظاهرات مردم از ساعت ده صبح روز بیست و نهم شروع شده بود. شهر حدود ساعت شش بعدازظهر روی آرامش را به خود دید. با فروکش کردن التهاب، نیروهای رژیم به وسیله جرثقیل های ارتش، خودروهای سوخته را از خیابان جمع آوری کردند. از ساعت هفت شب و با اعلام حکومت نظامی، تبریز به شهری جنگ زده تبدیل شد که خیابان های آن از خون جوانان، بازاریان دانشجویان و مردان و زنان رنگین شده بود.
نخستین واکنش رژیم پهلوی پس از قیام 29 بهمن و برقراری حکومت نظامی، دستگیری افراد مظنون بود. با آغاز موج دستگیری ها، تنها پس از 48 ساعت از پایان روز بیست و نهم بهمن، 621 دانشجو دستگیر و روانه زندان شدند.
نوید پیروزی در پیام امام
امام خمینی رحمه الله که در نجف اشرف و در تبعید بود، در تاریخ هشتم اسفند 1356، در پیامی به مردم تبریز، به آنان نوید پیروزی نهایی داد. بخشی از متن پیام بدین شرح است: «سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد مرگ بر شاه، خط بطلان بر گزافه گویی های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود، مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند که با بوق های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است، انقلاب سفید شاه و ملت می نامند و این نوکر اجانب و خودباخته مستعمرین را نجات دهنده ملت می شمارند. مردکی حافظ آزادی ملت است که در سرتاسر کشور، احدی را حق یک کلمه حق گویی و انتقاد نمی دهد و پلیس ننگینش بر سر این ملت مظلوم، سایه افکنده. شاهی عدالت گستر است که در هر چند گاهی با قتل عام، ملتی را به عزا می نشاند. من نمی دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم. با چه بیانی این قتل عام های پی در پی را محکوم کنم. خاطره بسیار اسف انگیز قم هنوز ما را در رنج داشت که فاجعه بسیار ناگوار تبریز پیش آمد. من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید می دهم؛ نوید پیروزی نهایی».
پیام امام در اربعین شهدای تبریز
حضرت امام خمینی رحمه الله به مناسبت چهلم شهدای تبریز، پیامی صادر کرد که در بخشی از آن آمده است: «کشتار بی رحمانه قم، ایران را به هیجان درآورد و تبریز عزیز را به قیام همگانی مردانه در قبال ظلم و بیدادگری کشاند و کشتار دسته جمعی تبریز ملت غیور ایران را چنان تکان داد که در آستانه انفجار است؛ انفجاری که دست اجانب را به خواست خدای متعال برای همیشه قطع کند. انفجاری که انتقام مظلومان را از شاه بگیرد و دودمان سیاه پهلوی را برای همیشه از تاریخ ایران محو کند و این ننگ را از صفحه آن بزداید».
نتایج مهم قیام
از جمله نتایج مهم قیام خونین 29 بهمن مردم تبریز به این موارد می توان اشاره کرد:
1. رویارویی مردم با اساس سلطنت و رژیم، به گونه ای که پس از قیام مردم قم و تبریز، شعار «مرگ بر شاه» در سراسر ایران طنین انداز شد.
2. افزایش محبوبیت حضرت امام خمینی رحمه الله در میان انقلابیان.
3. افشای پوچ بودن سیاست حداکثر آزادی شاه و حقوق بشر کارتر، رئیس جمهور وقت امریکا.
4. تداوم انقلاب در سایه برگزاری مراسم چهلم قیام مردم تبریز در دست کم 55 شهر بزرگ و کوچک که در میان آنها یزد مشهورتر از همه است.
5. قیام تاریخی تبریز ثابت کرد آن چیزی که تبریزی آذری زبان را با عرب اهوازی و کرد و فارس هم صدا و متحد ساخته اسلام است، نه شخص شاه که مدعی بود مظهر وحدت ملی است.
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3282/5774/58124