انتشار کتاب موهن «آیات شیطانی» از سوی سلمان رشدی و سپس فتوای امام خمینی(ره) مبنی بر مهدورالدم بودن نویسنده کتاب در تاریخ 25/11/1367، تنش بزرگی در روابط ایران و انگلیس به وجود آورد. اين حكم تاريخي، سخت‌ترین واكنش جهان اسلام در برخورد با انتشار اين کتاب بود.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، روابط ایران و بریتانیا پس از انقلاب، فراز و فرودهای بسیاری داشته است. اگرچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل مداخلات استعماری این کشور در حوادث پیش از انقلاب دیپلماسی ایران و انگلیس به سردی گرایید، اما می‌توان گفت نخستین تجربه قطع روابط ایران و انگلیس پس از انقلاب، انتشار کتاب موهن «آیات شیطانی»، اثری از «سلمان رشدی» است.
مساله سلمان رشدي هم‌چنان به‌عنوان يك متغير مهم، نقشي اساسي در روابط ایران با غرب ايفا ميكند و ديدگاه‌هاي متفاوتي در اين زمينه وجود دارد. این کتاب که توهینی به مقدسات اسلام و پیامبر اعظم(ص) و خانواده و اصحابش بود و اسلام و قرآن را با تعابیری نامناسب توصیف کرده بود؛ از سوی امام خمینی(ره) طی فتوایی در تاریخ 25/11/1367، (پس از گذشت حدود چهار ماه از انتشار كتاب سلمان رشدي) کفرآمیز خوانده شد و نویسنده آن مرتد و واجب‌القتل دانسته شد.
متن این حکم چنین بود:
«انالله و انا الیه راجعون؛ به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان مى‌رسانم مولف کتاب آیات شیطانى که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتواى آن، محکوم به اعدام مى‌باشند. از مسلمانان غیور مى‌خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعا آن‌ها را اعدام نمایند تا دیگر کسى جرات نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است. ضمنا اگر کسى دسترسى به مولف کتاب دارد ولى خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفى نماید تا به جزاى اعمالش برسد. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته».
مساله سلمان رشدي هم‌چنان به‌عنوان يك متغير مهم، نقشي اساسي در روابط ایران با غرب ايفا ميكند و ديدگاه‌هاي متفاوتي در اين زمينه وجود دارد. این کتاب که توهینی به مقدسات اسلام و پیامبر اعظم(ص) و خانواده و اصحابش بود و اسلام و قرآن را با تعابیری نامناسب توصیف کرده بود؛ از سوی امام خمینی(ره) طی فتوایی در تاریخ 25/11/1367، (پس از گذشت حدود چهار ماه از انتشار كتاب سلمان رشدي) کفرآمیز خوانده شد و نویسنده آن مرتد و واجب‌القتل دانسته شد.
متن این حکم چنین بود:
«انالله و انا الیه راجعون؛ به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان مى‌رسانم مولف کتاب آیات شیطانى که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتواى آن، محکوم به اعدام مى‌باشند. از مسلمانان غیور مى‌خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعا آن‌ها را اعدام نمایند تا دیگر کسى جرات نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است. ضمنا اگر کسى دسترسى به مولف کتاب دارد ولى خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفى نماید تا به جزاى اعمالش برسد. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته».
پس از این تصمیم، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در مسند ریاست جمهوری وقت در یک پیام رادیویی به تبیین حکم امام پرداخت و حمایت کامل دولت را از آن اعلام كرد. وی در خطبه‌های نماز جمعه روز ۲۸ بهمن بر یکسان بودن دیدگاه دولت ایران با فتوای امام خمینی تاکید کرد و در ادامه، انگلیس را به خاطر صدور اجازه نشر کتاب مورد انتقاد قرار داد و گفت: «انگلیس باید به مسلمانان توضیح دهد که چرا به یکی از اتباع خود اجازه چنین کاری را داده است.»
همچنین امام خمینی در تاریخ 3/12/67 در واکنشی دیگر گفت: «کتاب آیات شیطانی، حرکت زشتی است که دو جنبه دارد: یکی اهانت به یک میلیارد انسان، و دیگری حمایت برخی سیاست‌ها و دولت‌ها از این حرکت زشت است. آزادی بیان هیچ‌گاه شامل اهانت به پیامبران و مقدسات نمی‌شود.»
سایر مراجع دینی قم و مشهد در حمایت از این حکم شرعی و اعلام اعتراض به انتشار این کتاب درسهای خود را تعطیل کردند. نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز با صدور بیانیه های از حکم امام حمایت کردند و اقشار مختلف مردم و سایر مسوولان حکومتی نیز با شیوه های گوناگون به حمایت از این حکم و اعتراض به حمایت انگلیس و آمریکا از اقدام علیه اسلام، پرداختند.
واكنش دولت‌ها نسبت به حكم ارتداد سلمان رشدي
این واكنش‌هاي صریح باعث شروع عکس‌العمل‌های رسمی دولت‌ها در فضای بین‌المللی نسبت به انتشار این کتاب شد. پس از صادر شدن فرمان قتل سلمان رشدي از سوی امام خمینی، «سرجفري هاو»، وزير خارجه انگليس گفت: «پس از اين تهديد ضرورتي براي حفظ حضور ديپلماتيك در تهران وجود ندارد.» در آن زمان، پنج ديپلمات انگليسي در تهران به سر مي‌بردند.
به دنبال اين اظهارات، وزراي خارجه 12 كشور بازار مشترك تصميم گرفتند كه به طور همزمان سفراي خود را از تهران به بهانه مشورت فرا خواندند و ملاقات‌ها و مذاكرات در سطح بالا با مقامات ايراني را به حالت تعليق درآورند. در اين زمان انگلستان از محمدمهدی آخوندزاده، كاردار ايران در لندن خواست كه اين كشور را ترك كند. دولت ایران نیز متقابلا سفرای خود را از آن کشورها به ایران فراخواند.
به دنبال موضع‌گيري ساير دولت‌هاي اروپايي نسبت به اين مساله، امام خمینی (ره) در پیامی تاکید كرد: «آیات شیطانی کاری است حساب‌شده برای زدن ریشه دین و دین‌داری و در راس آن اسلام… استکبار غرب شاید تصور کرده است از این‌که اسم بازار مشترک و حصر اقتصادی را به میان بیاورد، ما درجا میزنیم و از اجرای حکم خداوند بزرگ صرف نظر مینماییم.»
همچنین امام خمینی در تاریخ 3/12/67 در واکنشی دیگر گفت: «کتاب آیات شیطانی، حرکت زشتی است که دو جنبه دارد: یکی اهانت به یک میلیارد انسان، و دیگری حمایت برخی سیاست‌ها و دولت‌ها از این حرکت زشت است. آزادی بیان هیچ‌گاه شامل اهانت به پیامبران و مقدسات نمی‌شود.»
سایر مراجع دینی قم و مشهد در حمایت از این حکم شرعی و اعلام اعتراض به انتشار این کتاب درسهای خود را تعطیل کردند. نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز با صدور بیانیه های از حکم امام حمایت کردند و اقشار مختلف مردم و سایر مسوولان حکومتی نیز با شیوه های گوناگون به حمایت از این حکم و اعتراض به حمایت انگلیس و آمریکا از اقدام علیه اسلام، پرداختند.
واكنش دولت‌ها نسبت به حكم ارتداد سلمان رشدي
این واكنش‌هاي صریح باعث شروع عکس‌العمل‌های رسمی دولت‌ها در فضای بین‌المللی نسبت به انتشار این کتاب شد. پس از صادر شدن فرمان قتل سلمان رشدي از سوی امام خمینی، «سرجفري هاو»، وزير خارجه انگليس گفت: «پس از اين تهديد ضرورتي براي حفظ حضور ديپلماتيك در تهران وجود ندارد.» در آن زمان، پنج ديپلمات انگليسي در تهران به سر مي‌بردند.
به دنبال اين اظهارات، وزراي خارجه 12 كشور بازار مشترك تصميم گرفتند كه به طور همزمان سفراي خود را از تهران به بهانه مشورت فرا خواندند و ملاقات‌ها و مذاكرات در سطح بالا با مقامات ايراني را به حالت تعليق درآورند. در اين زمان انگلستان از محمدمهدی آخوندزاده، كاردار ايران در لندن خواست كه اين كشور را ترك كند. دولت ایران نیز متقابلا سفرای خود را از آن کشورها به ایران فراخواند.
به دنبال موضع‌گيري ساير دولت‌هاي اروپايي نسبت به اين مساله، امام خمینی (ره) در پیامی تاکید كرد: «آیات شیطانی کاری است حساب‌شده برای زدن ریشه دین و دین‌داری و در راس آن اسلام… استکبار غرب شاید تصور کرده است از این‌که اسم بازار مشترک و حصر اقتصادی را به میان بیاورد، ما درجا میزنیم و از اجرای حکم خداوند بزرگ صرف نظر مینماییم.»
به دنبال آن، بعضی از رسانه‌های غربی برای نجات جان سلمان رشدی، این‌گونه منعکس کردند که اگر سلمان رشدی توبه کند، حکم اعدامش لغو می‌شود. اما دفتر امام خمینی (ره) در تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۶۷بلافاصله این خبر را اعلام کرد: «رسانه‌هاى گروهى استعمارى خارجى به دروغ به مسوولین نظام جمهورى اسلامى نسبت مى‌دهند که اگر نویسنده کتاب آیات شیطانى توبه کند حکم اعدام درباره او لغو مى‌گردد. امام خمینی فرمودند: این موضوع صددرصد تکذیب می‌گردد. سلمان رشدى اگر توبه کند و زاهد زمان هم گردد، بر هر مسلمان واجب است با جان و مال تمامى همّ خود را به کار گیرد تا او را به درک واصل گرداند.»
به دنبال تظاهرات وسيع مسلمانان و كشته‌شدن تعدادي از آن‌ها در هند، مجلس شوراي اسلامي در جلسه 9 اسفندماه 67، ماده واحده‌ای را با اکثریت آرا به تصویب رساند مبني بر اين‌كه انگليس يك هفته مهلت دارد تا مخالفت رسمي خود را در مورد موضع‌گيري‌هاي غير‌اصولي خود نسبت به:
الف) جهان اسلام؛
ب) جمهوري اسلامي ايران؛
ج) مطالب كتاب ضد‌اسلامي آيات شيطاني، به طور صريح اظهار كند.
واكنش دولت انگليس
در مدت زمان اندکی، «مارگارت تاچر»، نخست‌وزیر بریتانیا در مصاحبه‌ای تصریح کرد: «از زمان انتشار این کتاب و به زعم آن مسايل پیش آمده در جهان، موضع دولت هیچ‌گونه تغییری نکرده است». وی در زمانی دیگر اعلام کرد: «من درک می کنم که کتاب آیات شیطانی برای مسلمانان عمیقا توهین‌آمیز است.»
پس از آن «داگلاس هرد»، وزیر کشور بریتانیا در رابطه با این کتاب چنین گفت: «امیدوارم که کل ماجرا اینک فیصله بیابد. به عقیده من مسلمانان جهان به خوبی مساله را در ارتباط با قوانین این کشور درک کرده‌اند و ما نیز به وضوح خدشه‌دار شدن احساساتشان و ادامه اعتراضاتشان را علیه این کتاب درک می‌کنیم. هر چند که سلمان رشدی باید متوجه عواقب انتشار این کتاب می‌بود.»
دولت انگلیس صرفا به اظهار تاسفی بسنده كرد، ولی به طور رسمی عذرخواهی نكرد؛ در پی تمام‌شدن ضرب‌الاجل یک هفته‌ای، چون اظهارات مقامات انگليسي در ارتباط با موضع‌گيري نسبت به موارد بالا از سوي مجلس شوراي اسلامي غير‌كافي تشخيص داده شد، مجلس شوراي اسلامي طی بیانیه‌ای قطع کامل روابط سیاسی با انگلیس را اعلام کرد و روابط دو كشور از 16 ارديبهشت‌ماه 1368، به طور كامل قطع و ديپلمات‌هاي هر دو كشور به كشور خود بازگشتند.
همزمان با این وقایع «ویلیام والدگریو»، معاون وزیر امور خارجه بریتانیا از تصمیم ایران ابراز ناراحتی کرد و گفت: «این غم‌انگیز است که تلاش‌های توان‌فرسای ما در چند ماه گذشته برای تجدید رابطه با ایران نقش بر آب شد... ما یقینا خواهان اعاده روابط عادی هستیم.»
علی اکبر ولايتي، وزير وقت امور خارجه ايران طي نطقي در رابطه با كتاب آيات شيطاني در مجلس گفت: «ما مشروعيت خود را از اسلام مي‌گيريم و اگر اسلام مورد تهاجم قرار گيرد هيچ چيز براي ما قابل تحمل نيست. ما با آنچه انجام شده است موافق هستيم و در آينده نيز موضع ما در برابر هر كشوري كه بخواهد به اسلام و مقدسات ما توهين كند همين خواهد بود، ما در چار‌چوب اسلام، كار سياست خارجي را پيش مي‌بريم و هر جا حركتي با منافع اسلام در تضاد باشد آن را كنار مي‌گذاريم.»
در پي خروج ديپلمات‌هاي انگليس از تهران، دولت سوئد موافقت كرد كه حافظ منافع انگليس در ايران باشد. تابستان یک سال بعد روابط دیپلماتیک دو کشور در سطح کاردار از سرگرفته شد، اما 8 سال طول کشید تا این روابط به سطح سفیر ارتقا یابد تا این‌که در ملاقات وزیران امور خارجه وقت ایران و بریتانیا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل سال 1998 میلادی، شرایط تغییر کرد. اظهارات کمال خرازی، وزیر امور خارجه وقت ایران و گفتگوهای دوجانبه در آن سال سبب شد روابط ایران و بریتانیا دوباره بهبود یابد و بخشی از نگرانی‌ها مرتفع شود.
فرهاد درویشی سه‌تلانی، عضو هيات علمي دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، در مقاله‌ای، در پاسخ به این پرسش که از سوی بسیاری از افراد مطرح می‌شود، مبنی بر این‌که چرا امام خمینی درباره اين كتاب چنين فتوايي را صادر کرد و آیا فتواي وی سبب مطرح شدن بيشتر اين كتاب نشد؟، می‌نویسد: «اگر رسانههاي غربي اين كتاب را به عنوان كتاب سال معرفي و براي آن جايزه تعيين نمي‌کردند و همچنین مطالب آن را در روزنامهها منتشر نمی‌ساختند، برخورد امام بهگونهاي ديگر بود، ولی در آن زمان، به نویسنده كتاب، يك و نيم ميليون مارك به‌عنوان پيش پرداخت داده شد كه تا آن زمان چنين حق تاليفي به هيچ نويسندهاي پرداخت نشده بود. رشدي براي نوشتن اين كتاب با توجه به حقوق نويسندگان در انگلستان، حدود سه ميليون مارك به‌عنوان حق تاليف دريافت کرد و بزرگ‌ترين جايزه نقدي انگلستان را به مبلغ شصت و پنج هزار مارك از آن خود كرد. رسانههاي گروهي غرب، از اين نويسنده، تجليل کردند و تازهترين اثر وي را به‌عنوان يك شاهكار ادبي جلوهگر ساختند. براي مثال، مايكل موت، رييس سابق حزب كارگر انگلستان، به محض انتشار كتاب آيات شيطاني، آن را به‌عنوان كاري بزرگ و سنگين ارج نهاد... و مجله اشپيگل نيز كتاب رشدي را به‌عنوان شاهكاري زنده و رويداد سياسي و ادبي جهان معرفي کرد.»
«آیات شیطانی» (Satanic Verses) رمانی است در ۵۴۷ صفحه (نسخه انگلیسی در چاپ نخست) که از سوی انتشارات «وایکینگ» (جزو گروه انتشاراتی «پنگوئن») منتشر شد. نویسنده این کتاب، سلمان رشدی (Salman Rushdie)، مسلمان هندی تباری تبعه بریتانیا بود که «آیات شیطانی» پنجمین اثر این نویسنده محسوب می شود./
به دنبال تظاهرات وسيع مسلمانان و كشته‌شدن تعدادي از آن‌ها در هند، مجلس شوراي اسلامي در جلسه 9 اسفندماه 67، ماده واحده‌ای را با اکثریت آرا به تصویب رساند مبني بر اين‌كه انگليس يك هفته مهلت دارد تا مخالفت رسمي خود را در مورد موضع‌گيري‌هاي غير‌اصولي خود نسبت به:
الف) جهان اسلام؛
ب) جمهوري اسلامي ايران؛
ج) مطالب كتاب ضد‌اسلامي آيات شيطاني، به طور صريح اظهار كند.
واكنش دولت انگليس
در مدت زمان اندکی، «مارگارت تاچر»، نخست‌وزیر بریتانیا در مصاحبه‌ای تصریح کرد: «از زمان انتشار این کتاب و به زعم آن مسايل پیش آمده در جهان، موضع دولت هیچ‌گونه تغییری نکرده است». وی در زمانی دیگر اعلام کرد: «من درک می کنم که کتاب آیات شیطانی برای مسلمانان عمیقا توهین‌آمیز است.»
پس از آن «داگلاس هرد»، وزیر کشور بریتانیا در رابطه با این کتاب چنین گفت: «امیدوارم که کل ماجرا اینک فیصله بیابد. به عقیده من مسلمانان جهان به خوبی مساله را در ارتباط با قوانین این کشور درک کرده‌اند و ما نیز به وضوح خدشه‌دار شدن احساساتشان و ادامه اعتراضاتشان را علیه این کتاب درک می‌کنیم. هر چند که سلمان رشدی باید متوجه عواقب انتشار این کتاب می‌بود.»
دولت انگلیس صرفا به اظهار تاسفی بسنده كرد، ولی به طور رسمی عذرخواهی نكرد؛ در پی تمام‌شدن ضرب‌الاجل یک هفته‌ای، چون اظهارات مقامات انگليسي در ارتباط با موضع‌گيري نسبت به موارد بالا از سوي مجلس شوراي اسلامي غير‌كافي تشخيص داده شد، مجلس شوراي اسلامي طی بیانیه‌ای قطع کامل روابط سیاسی با انگلیس را اعلام کرد و روابط دو كشور از 16 ارديبهشت‌ماه 1368، به طور كامل قطع و ديپلمات‌هاي هر دو كشور به كشور خود بازگشتند.
همزمان با این وقایع «ویلیام والدگریو»، معاون وزیر امور خارجه بریتانیا از تصمیم ایران ابراز ناراحتی کرد و گفت: «این غم‌انگیز است که تلاش‌های توان‌فرسای ما در چند ماه گذشته برای تجدید رابطه با ایران نقش بر آب شد... ما یقینا خواهان اعاده روابط عادی هستیم.»
علی اکبر ولايتي، وزير وقت امور خارجه ايران طي نطقي در رابطه با كتاب آيات شيطاني در مجلس گفت: «ما مشروعيت خود را از اسلام مي‌گيريم و اگر اسلام مورد تهاجم قرار گيرد هيچ چيز براي ما قابل تحمل نيست. ما با آنچه انجام شده است موافق هستيم و در آينده نيز موضع ما در برابر هر كشوري كه بخواهد به اسلام و مقدسات ما توهين كند همين خواهد بود، ما در چار‌چوب اسلام، كار سياست خارجي را پيش مي‌بريم و هر جا حركتي با منافع اسلام در تضاد باشد آن را كنار مي‌گذاريم.»
در پي خروج ديپلمات‌هاي انگليس از تهران، دولت سوئد موافقت كرد كه حافظ منافع انگليس در ايران باشد. تابستان یک سال بعد روابط دیپلماتیک دو کشور در سطح کاردار از سرگرفته شد، اما 8 سال طول کشید تا این روابط به سطح سفیر ارتقا یابد تا این‌که در ملاقات وزیران امور خارجه وقت ایران و بریتانیا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل سال 1998 میلادی، شرایط تغییر کرد. اظهارات کمال خرازی، وزیر امور خارجه وقت ایران و گفتگوهای دوجانبه در آن سال سبب شد روابط ایران و بریتانیا دوباره بهبود یابد و بخشی از نگرانی‌ها مرتفع شود.
فرهاد درویشی سه‌تلانی، عضو هيات علمي دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، در مقاله‌ای، در پاسخ به این پرسش که از سوی بسیاری از افراد مطرح می‌شود، مبنی بر این‌که چرا امام خمینی درباره اين كتاب چنين فتوايي را صادر کرد و آیا فتواي وی سبب مطرح شدن بيشتر اين كتاب نشد؟، می‌نویسد: «اگر رسانههاي غربي اين كتاب را به عنوان كتاب سال معرفي و براي آن جايزه تعيين نمي‌کردند و همچنین مطالب آن را در روزنامهها منتشر نمی‌ساختند، برخورد امام بهگونهاي ديگر بود، ولی در آن زمان، به نویسنده كتاب، يك و نيم ميليون مارك به‌عنوان پيش پرداخت داده شد كه تا آن زمان چنين حق تاليفي به هيچ نويسندهاي پرداخت نشده بود. رشدي براي نوشتن اين كتاب با توجه به حقوق نويسندگان در انگلستان، حدود سه ميليون مارك به‌عنوان حق تاليف دريافت کرد و بزرگ‌ترين جايزه نقدي انگلستان را به مبلغ شصت و پنج هزار مارك از آن خود كرد. رسانههاي گروهي غرب، از اين نويسنده، تجليل کردند و تازهترين اثر وي را به‌عنوان يك شاهكار ادبي جلوهگر ساختند. براي مثال، مايكل موت، رييس سابق حزب كارگر انگلستان، به محض انتشار كتاب آيات شيطاني، آن را به‌عنوان كاري بزرگ و سنگين ارج نهاد... و مجله اشپيگل نيز كتاب رشدي را به‌عنوان شاهكاري زنده و رويداد سياسي و ادبي جهان معرفي کرد.»
«آیات شیطانی» (Satanic Verses) رمانی است در ۵۴۷ صفحه (نسخه انگلیسی در چاپ نخست) که از سوی انتشارات «وایکینگ» (جزو گروه انتشاراتی «پنگوئن») منتشر شد. نویسنده این کتاب، سلمان رشدی (Salman Rushdie)، مسلمان هندی تباری تبعه بریتانیا بود که «آیات شیطانی» پنجمین اثر این نویسنده محسوب می شود./
http://www.ibna.ir/fa/report/193982