قاسم سلیمانی

سلیمانی در ابتدای جنگ ایران و عراق گردانی متشکل از نیروهای رزمی کرمان را تشکیل داد که کمی بعد به تیپ زرهی و نهایتاً به لشکر ۴۱ ثارالله تبدیل شد. او از ابتدای تشکیل این لشکر در سال ۱۳۶۱ تا رفتن به نیروی قدس در سال ۱۳۷۶ فرمانده این لشکر بود و در بسیاری از عملیاتهای سپاه در جنگ نقش کلیدی داشت.^[۴۲] لشکر ۴۱ ثارالله تحت فرماندهی او متشکل از نیروهای سه استان کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان بود، و به لشکر «خط شکن» معروف بود.^[۳۸] این نیروی رزمی در ابتدا یک گردان بود که قبل از عملیات فتح‌المبین توسط حسن باقری به سطح تیپ ارتقا پیدا کرد و قاسم سلیمانی توانست وارد جلسات فرماندهان سپاه شود. با این حال تا عملیات رمضان، تیپ وی عمدتاً نقش پشتیبانی را برعهده داشت.^[۴۳] سلیمانی از فرماندهان عملیات‌های والفجر هشت، کربلای چهار و کربلای پنج بود.^[۴۴] سلیمانی چندین بار در جنگ مجروح شد از جمله در عملیات بستان از ناحیه شکم^[۴۵] و در عملیات طریق القدس در اثر انفجار خمپاره از ناحیه دست و شکم مجروح شد.^[۴۶]

فعالیت‌ها پس از جنگ

فرماندهی لشکر ۴۱ ثارالله

با پایان یافتن جنگ ایران و عراق در ۱۳۶۷ ه‍. ش، لشکر ۴۱ ثارالله به فرماندهی سلیمانی به کرمان بازگشت و درگیر جنگ با اشخاص مسلح و قاچاقچیان مواد مخدر شد، که از مرزهای شرقی کشور هدایت می‌شدند. قاسم سلیمانی تا هنگام انتصاب به فرماندهی سپاه قدس، این سمت را عهده‌دار بود.^[۴۱]

به گفته علی قاسمی، فرمانده سپاه انصارالرضا استان خراسان جنوبی، وی در برقراری امنیت در مرزهای شرقی از تایباد تا زابل و زاهدان کوشید. امنیت را در جاده بیرجند-قائن و بیرجند-زاهدان برقرار کرد. همچنین راه ارتباطی بیرجند به کرمان در کویر سوزان شهداد را از اشرار پاکسازی کرد.^[۴۷]

فرماندهی نیروی قدس

قاسم سلیمانی در سال ۱۳۷۶، هم‌زمان با اوج‌گیری طالبان در افغانستان، به فرماندهی نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شد.^[۴۱] او با تجربه‌ای که از جنگ داخلی کردستان داشت، گزینه‌ای مناسب بود، چون بنا بود در افغانستانِ عصر طالبان که درگیر جنگ‌های داخلی بود، وارد عمل شود. از همه مهم‌تر این‌که سلیمانی در هشت سال جنگ با عراق و نیز مبارزه با باندهای مواد مخدر در مناطق مرزی ایران و افغانستان تا پیش از انتصابش به فرماندهی سپاه قدس، تجربهٔ زیادی اندوخته بود.^[۴۱] وی تا پایان عمر در سال ۱۳۹۸ این سمت را عهده‌دار بود.^[۳۸]

تجهیز حزب‌الله و شرکت در جنگ سال ۲۰۰۶

به گفته سید حسن نصرالله، رهبر حزب‌الله لبنان، قاسم سلیمانی از زمان انتصاب به فرماندهی سپاه قدس ارتباط نزدیکی با نیروهای حزب‌الله لبنان داشت. وی علاوه بر مشارکت در تجهیز و طراحی بخش نظامی، در حوزه برنامه‌ریزی سیاسی این حزب نیز مشارکت داشت.^[۴۸] خود قاسم سلیمانی در یک مصاحبه تلویزیونی می‌گوید که اندکی پس از شروع جنگ اسرائیل با لبنان در سال ۲۰۰۶، وی از ایران به بیروت می‌رود. پس از یک هفته به ایران بازمی‌گردد و در جلسه‌ای در مشهد با حضور سید علی خامنه‌ای، سران قوا، اعضای شورایعالی امنیت ملی و برخی فرماندهان نظامی گزارشی از وضعیت جنگ را بیان می‌کند. سپس بلافاصله به لبنان بازمی‌گردد تا پیام روحیه بخش رهبر جمهوری اسلامی را به رهبران حزب‌الله برساند.^[۴۹]

جنگ داخلی عراق

به گفته بی‌بی‌سی نیروی قدس به فرماندهی سلیمانی نقش تأثیرگذاری در روند جنگ عراق داشته‌است. فعالیت‌های قاسم سلیمانی در عراق، سابقه خیلی قدیمی‌تری از حضور داعش در این کشور دارد، سلیمانی از آغاز حضور نیروهای آمریکا در عراق در ۲۰۰۳، برای انجام عملیات علیه نیروهای آمریکایی، به تأسیس و پشتیبانی گروه‌های شبه نظامی مسلح پرداخت و آنها را پرورش داده و تجهیز کرد که این عملیات‌ها غالباً همراه با تلفات وسیعی در بین نیروهای امنیتی عراقی و شهروندان عادی همراه بود. این گروه‌های شبه نظامی، زیر نظر قاسم سلیمانی و با پشتیبانی سپاه قدس به شکل سریع و قارچ گونه رشد کردند و به چالشی جدی برای ثبات دولت عراق تبدیل شدند، در سال ۲۰۱۴ قاسم سلیمانی با استفاده از نفوذش بر نخست‌وزیر وقت عراق نوری المالکی، به سازماندهی این گروه‌ها در قالب حشدالشعبی پرداخت و به آن چتر قانونی بخشید.^[۵۰]

در ۱۱ ژانویهٔ ۲۰۰۷، استنلی مک‌کریستال ژنرال آمریکایی مطلع شد محمدعلی جعفری فرمانده سپاه و قاسم سلیمانی از طریق چند خودرو در حال حرکت به مرز ایران و عراق هستند. در عراق آمریکایی‌ها در حال تعقیب آن‌ها بودند. کاروان خودروها وارد ساختمان ناشناخته‌ای در شهر اربیل کردستان عراق شدند که روی آن فقط نوشته بود «کنسولگری»، که نشان می‌داد افراد داخل ساختمان تحت پوشش دیپلماتیک عملیات انجام می‌دهند. نظامیان آمریکایی وارد ساختمان شدند و ۵ ایرانی که همگی پاسپورت دیپلماتیک داشتند را دستگیر کردند، اما اثری از محمدعلی جعفری و قاسم سلیمانی نبود. به گفتهٔ مک‌کریستال، هر پنج نفر از اعضای سپاه قدس بودند. ۹ روز بعد از این واقعه، ۹ تا ۱۲ شبه نظامی به رهبری گروه شبه نظامی شیعهٔ عصائب اهل الحق طی حمله‌ای به مقر فرماندهی نظامیان آمریکا در کربلا که در بین مراکز فرماندهی پلیس عراق واقع است، سوار بر تعدادی خودروی نظامی با گذشتن از چندین لایهٔ امنیتی، به ساختمان اصلی فرماندهی که در آن ۳۰ آمریکایی مستقر بود نفوذ کردند و ۴ نظامی آمریکایی را اسیر گرفتند و از منطقه خارج شدند و به نزدیکی رود فرات رفتند، در نهایت با تعقیب هلیکوپترهای آمریکایی شبه نظامیان فرار کردند و در مجموع پنج نظامی آمریکایی کشته شدند. این عملیات «برجسته‌ترین و پیچیده‌ترین عملیات در طول چهار سال جنگ» در عراق توصیف شده و افسران آمریکایی و مقامات عراق ادعا کرده‌اند ایران در آن نقش داشته و پاسخی به اسارت ۵ ایرانی در اربیل بوده‌است. این نخستین بار بود که آمریکایی‌ها مستقیماً به قاسم سلیمانی و نقش او در عراق اشاره کردند.^[۵۱]

در سال ۲۰۰۹، گزارشی افشا شد که ریموند تی. اودیرنو و کریستوفر آر. هیل (بالاترین مقامات آمریکا در بغداد در آن هنگام) در دفتر جلال طالبانی (که از دهه‌ها پیش با سلیمانی ارتباط داشته‌است) با قاسم سلیمانی ملاقات کرده‌اند. هیل و اودیرنو بعداً این خبر را رد کردند.^[۵۲]

در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۰، جیمز جفری (سفیر آمریکا در عراق) و لوید آستین (فرمانده ارشد نظامیان آمریکا در عراق)، در بیانیه‌ای تشکیل دولت جدید عراق به رهبری نوری المالکی را تبریک گفتند. به گفتهٔ سران عراقی، هنگام انتشار این بیانیه، آمریکایی‌ها خودشان می‌دانستند که در واقع سلیمانی آن‌ها را از عراق بیرون کرده‌است. حزب ایاد علاوی سیاست‌مدار سکولار طرف‌دار آمریکا، اکثریت اعضای پارلمان را داشت ولی در نهایت به قدرت نرسید چون آمریکا او را به نفع نوری المالکی کنار زد. به گفتهٔ خود علاوی، اگر او نخست‌وزیر می‌شد نیازمند حمایت آمریکا بود، اما آمریکا مایل بود عراق را ترک کند، و «عراق را به ایران داد». در نهایت جلال طالبانی و نوری المالکی که هر دو از نزدیکان و کاندیداهای مورد ترجیح سلیمانی بودند، به قدرت رسیدند. رهبر سابق عراق می‌گوید «ما به آمریکایی‌ها می‌خندیدیم … سلیمانی کاملاً آن‌ها را ضربه‌فنی کرد، و آمریکایی‌ها در ظاهر تشکیل دولت جدید را به یکدیگر تبریک می‌گفتند.»^[۵۱]

گفته شده‌است سلیمانی پیامکی را از طریق جلال طالبانی برای دیوید پترائوس ژنرال آمریکایی و رئیس سازمان سیا فرستاده‌است با این محتوا که: «پترائوس عزیز، شما باید بدانید که من سیاست‌های ایران در قبال عراق، لبنان، غزه و افغانستان را کنترل می‌کنم. در واقع سفیری که در بغداد است از اعضای نیروی قدس است. شخصی که قرار است جایگزین او شود هم از اعضای نیروی قدس است.»^[۵۱]

در سال ۲۰۱۱ موفق الربیعی سیاست‌مدار و وزیر سابق امنیت ملی عراق در مصاحبه‌ای با روزنامه الشرق الاوسط، سلیمانی را «بدون شک قدرت‌مندترین مرد در عراق» خوانده‌بود.^[۵۳] به گفتهٔ او سپاه قدس به فرماندهی سلیمانی در تمامی زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی و به ویژه در منطقه سبز بغداد (که سفارت‌خانه‌های غربی و عربی و ادارات و خانه‌های مقامات دولتی و اعضای پارلمان عراق در آن قرار دارد) نفوذ دارد.^[۵۴][۵۵]

سلیمانی خود در نشست مقدماتی «کنفرانس جوانان و بیداری اسلامی» گفت: «ایران در جنوب لبنان و عراق نیز حضور دارد. در واقع این مناطق به نوعی تحت تأثیر عملکرد و تفکر جمهوری اسلامی ایران هستند.» اما تعدادی از نمایندگان پارلمان عراق در بیانیه‌ای سخنان سلیمانی را محکوم کرده و وی را دچار توهم خواندند.^[۵۶]

پس از یورش پیکارجویان دولت اسلامی عراق و شام (داعش) در ژوئن ۲۰۱۴ (خرداد ۱۳۹۳) به شمال عراق و تصرف برخی از شهرهای این کشور از جمله موصل و تکریت و از هم پاشیدن ارتش عراق و ناتوانی نیروهای مسلح این کشور در نبرد با داعش و پس از جدی شدن خطر تصرف بغداد (پایتخت عراق) توسط این گروه تروریستی، روزنامه ساندی تایمز انگلیس، وال‌استریت ژورنال و نیویورک تایمز مدعی شدند ایران فرماندهی ارتش از هم فروپاشیده عراق را برعهده گرفته تا با نیروهای گروه تروریستی داعش مقابله کند. قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس ایران، عملیات دفاع از بغداد پایتخت عراق را در مقابل حملات نیروهای گروه تروریستی داعش، فرماندهی می‌کرد. یک منبع عراقی مدعی شد: سلیمانی با ۶۷ مشاور ارشد خود به عراق سفر کرد و فرماندهی عملیات‌ها را برعهده گرفت و بر استقرار نیروهای عراقی و برنامه‌ریزی برای عملیات، نظارت داشته‌است.^{[۵۷][۵۸][۵۹][۶۰][۶۱]}

دخالت در جنگ داخلی سوریه

از زمان شدت گرفتن بحران داخلی دولت سوریه و مخالفان سوری، برای چندین بار سلیمانی در این کشور و برای کمک به بشار اسد حضور یافت. از سال ۲۰۱۱ با شروع جنگ داخلی سوریه، سلیمانی به همراه نیروهای لشکر فاطمیون و تیپ زینبیون برای حمایت از بشار اسد وارد کارزار شدند.^[۶۲]نیروی قدس به رهبری قاسم سلیمانی پیش از ظهور داعش در سوریه از سال ۲۰۱۱ در سرکوب اعتراضات مردم سوریه نقش داشت.^[۱۳] به نوشته روزنامه هاآرتس، یک عضو ارشد شورای ملی سوریه علت حضور سرتیپ پاسدار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران ایران به سوریه برای «فرماندهی اتاق جنگ» با هدف سرکوب معترضان مخالف حکومت بشار اسد خبر داده‌است.^{[۶۳][۶۴][۶۵]}

علی عبدالله ایوب، وزیر دفاع سوریه گفت: «نخستین بار در سال ۲۰۱۱ با قاسم سلیمانی در سوریه دیدار کرده و نخستین عملیات مشترک را برای بازپس‌گیری باباعمرو در حومه حمص در مارس ۲۰۱۲ طراحی و اجرا کرده‌اند.» هنگام اجرای این عملیات، دولت بشار اسد در حال جنگ با ارتش آزاد سوریه بوده‌است و هنوز گروه‌های جهادی ایجاد نشده بود.^[۶۶] جان مگوایر افسر سابق سیا گفته‌است نبرد القصیر که منجر به بازپس‌گیری شهر استراتژیک القصیر توسط ارتش سوریه و نقطهٔ عطفی در جنگ بود، تحت نظارت و فرماندهی سلیمانی بوده‌است و این نبرد را «یک پیروزی بزرگ» برای او خوانده‌است.^[۵۱]

پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان، در برنامه‌ای از تلویزیونی اعتراف کرد که قاسم سلیمانی برای پرداخت حقوق لشکر فاطمیون به وی مراجعه کرده‌است،^[۶۷]

بنا بر روایت امیر اسداللهی، خلبان هواپیمایی ماهان، در خرداد سال ۱۳۹۲ هدایت یک فروند هواپیمای مسافربری با ۲۰۰ مسافر را برعهده داشت و قاسم سلیمانی، نیز در آن پرواز حضور داشت. بنا بر گفته وی، آنها در این پرواز «بار ممنوع» به سوریه منتقل می‌کردند؛ که نیروهای عراقی به پرواز مشکوک شده و هواپیما را در فرودگاه بغداد به زمین نشاندند، اما قاسم سلیمانی با پوشیدن لباس مهندس پرواز در کابین خلبان می‌نشیند و خلبان با دادن رشوه به مأموران عراقی از کشف و ضبط «بار ممنوع» جلوگیری می‌کند. این درحالی است که استفاده از هواپیمای مسافربری برای مقاصد نظامی یکی از مصادیق استفاده از «سپر انسانی» است که طبق کنوانسیون ژنو «جنایت جنگی» محسوب می‌شود.^[۶۸][۶۹]

مقابله یا داعش

دفاع از بغداد و بازپس‌گیری مناطق تحت تصرف داعش

در کردستان عراق

در تابستان ۱۳۹۳، به دنبال هک شدن ایمیل نمایندهٔ اقلیم کردستان عراق در ایران، مکاتباتی افشا شد که این مقام باسابقهٔ کرد در تهران را مقابل پرسش رسانه‌ها قرار داد. در این مکاتبات، به یک مقام ایرانی بیش از بقیه اشاره شده بود: قاسم سلیمانی. این نخستین بار بود که یک مقام ارشد حکومت اقلیم کردستان عراق با صراحت و با جزئیات به نقش تعیین‌کنندهٔ فرماندهی می‌پرداخت که سال‌ها پیش رسانه‌های عراق به او لقب «ژنرال بی‌سایه» داده بودند. در بسیاری از این نامه‌ها از شخص سومی با اسم اختصاری «حاجی» یاد می‌شود؛ فردی که آقای دباغ در برنامهٔ اخیر تلویزیونیِ خود، او را این‌گونه معرفی کرد: «طبیعتاً وقتی اسم سپاه قدس می‌آید، در رأس آن نام قاسم سلیمانی نیز تداعی می‌شود؛ او شخصِ اول خاورمیانه است.»^[۷۰] امیرعلی حجازی، سرپرست واحد هوافضای سپاه پاسداران، مهرماه ۱۳۹۳ طی گفتگویی تأیید کرد که سلیمانی و ۷۰ نفر از سربازان او به جنگجویان کُرد عراقی کمک کردند و مانع پیشروی داعش شدند.^[۷۱]

به نوشتهٔ خبرگزاری مهر به نقل از رسانه‌های اقلیم کردستان عراق، در مردادماه ۱۳۹۳، سلیمانی نسبت به حملهٔ داعش به اربیل هشدار می‌دهد. به دنبال یورش داعش در ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، بارزانی از آمریکا و ترکیه تقاضای کمک می‌کند. دو روز بعد، جنگنده‌های آمریکایی در اربیل به پرواز درمی‌آیند. این در حالی است که ۴۸ ساعت قبل از پیوستن جنگنده‌های آمریکایی به عملیات دفاع از اربیل، یگانی از نیروهای ویژه به فرماندهی سلیمانی و بنا به درخواست شخص بارزانی در کنار پیشمرگان کُرد در حال نبرد با داعش بودند. به دنبال دفع خطر داعش، مسعود بارزانی شخصاً یک نامهٔ تشکر برای ریاست‌جمهوری ایران با این مضمون فرستاد که ایران بار دیگر در سخت‌ترین شرایط به دفاع از اقلیم کردستان عراق برخاسته‌است.^[۷۲]

اعلام پایان خلافت داعش

در روز پنجشنبه ۳۰ شهریور ۱۳۹۶ قاسم سلیمانی طی سخنرانی در مراسم چهلمین روز کشته شدن مرتضی حسین‌پور شلمانی با یادآوری پیامش به مناسبت کشته شدن محسن حججی و وعده انتقام در آن، بیان داشت که «کمتر از سه ماه دیگر اعلام پایان داعش و حکومت داعشی در این کره خاکی خواهد بود.^[۷۳][۷۴]» دو ماه بعد و در پایان آبان ۹۶ سلیمانی در پیامی به سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران با اشاره به «اتمام عملیات آزادسازی بوکمال» از پایان داعش خبر داد و آن را به عنوان یک «پیروزی بسیار بزرگ و سرنوشت‌ساز» به خامنه‌ای تبریک گفت.^{[۷۵][۷۶][۷۷]} سلیمانی در این پیام با «آمریکایی ـ صهیونیستی» خواندن داعش، خسارت‌های ناشی از عملیات این گروه در عراق و سوریه را ۵۰۰ میلیارد دلار برآورد کرد و «طراحی و اجرای» آنها را به «رهبران و سازمان‌های مرتبط با آمریکا» نسبت داد.^[۷۵] سید علی خامنه‌ای نیز با ارسال نامه‌ای به سلیمانی ضمن تبریک به وی گفت که «شما با متلاشی ساختن توده سرطانی و مهلک داعش نه فقط به کشورهای منطقه و به جهان اسلام بلکه به همه ملت‌ها و به بشریت خدمتی بزرگ کردید.^[۷۸][۷۹]» همچنین همزمان با پیام سلیمانی به خامنه‌ای، حسن روحانی رئیس‌جمهور پایان داعش را به «رهبر جمهوری اسلامی، سپاه پاسداران، نیروی قدس و به‌ویژه قاسم سلیمانی» تبریک گفت.^[۷۵][۸۰]

مداخله در جنگ یمن

کودتای ۲۰۱۶ ترکیه

به گزارش یورونیوز، نورالدین شیرین مدیر شبکه تلویزیونی قدس ترکیه نقش سلیمانی را در جلوگیری از موفقیت کودتاچیان در جریان کودتای نافرجام ۲۰۱۶ ترکیه کلیدی دانست و تأکید کرد: سردار سلیمانی در این ماجرا یک تنه جلوی طرح آمریکایی- صهیونیستی- سعودی برای براندازی حکومت ترکیه ایستاد.^[۸۱][۸۲]

اعتراضات ۲۰۱۹ عراق

در جریان اعتراضات پاییز ۲۰۱۹، اعتراض راهپیمایی‌کنندگان به ضعف استقلال عراق در منطقه و هر نوع دخالتی از جانب آمریکا، عربستان یا دیگر کشورهای منطقه بود، اما این مخالفت‌ها بیش از همه به ایران اشاره داشت.^[۸۳] این اعتراض‌ها با شعارهایی (گاه تند و تحقیرآمیز) علیه قاسم سلیمانی و علی خامنه‌ای همراه بود.^[۸۴][۸۵] سلیمانی در مهندسی این سرکوب به مقامات ارشد عراقی کمک کرد و در جریان بازدید از بغداد هنگام آغاز تظاهرات به آن‌ها گفت: « «ما در ایران می‌دانیم چه رفتاری با معترضان بکنیم. این اتفاق در ایران هم افتاد و ما توانستیم آن را کنترل کنیم».^[۸۶][۸۷] طی رخدادهای پاییز ۲۰۱۹ معترضان عراقی شبه نظامیان و سیاستمداران همسو با ایران را به توسل به اقدامات بی‌رحمانه همچون آدم‌ربایی، شکنجه و ترور برای سرکوب تظاهرات مردم عراق متهم کردند.^[۸۶] نیروهای امنیتی عراق هم، گروه‌های تحت حمایت ایران مانند عصائب اهل حق، کتائب حزب‌الله، النجباء، بدر و کتائب خراسانی را به کشتن معترضان در راه‌پیمایی‌ها و هدف قرار دادن مردم متهم کردند.^[۸۳] با گسترش اعتراضات، سلیمانی با رهبران ارشد شبه‌نظامیان در بغداد ملاقات کرد و به آنها دستور داد تا حمله‌ها به اهداف ایالات متحده را افزایش دهند. هدف او تحریک احساسات ضدآمریکایی، برای منحرف کردن اعتراضات مردمی علیه سیاستمداران و گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت ایران بود.^[۸۶]

در اعتراضات سال ۲۰۱۹ عراق، آسوشیتدپرس از سفر قاسم سلیمانی به بغداد یک روز پس از شروع اعتراضات در عراق برای شرکت در یک نشست امنیتی که قرار بود به ریاست عادل عبدالمهدی برگزار شود خبر داده‌است. به گزارش این خبرگزاری به نقل از دو مقام امنیتی عراقی، قاسم سلیمانی گفته «ما در ایران می‌دانیم چه رفتاری با معترضان بکنیم. این اتفاق در ایران افتاد و ما توانستیم آن را کنترل کنیم.» روز پس از دیدار سلیمانی از بغداد زد و خورد میان معترضان و نیروهای امنیتی در عراق خشونت‌بارتر شد و شمار کشته شدگان از ۱۰۰ نفر گذشت. تک‌تیراندازان ناشناس هدفمندانه سر و سینه تظاهرکنندگان را هدف گلوله قرار می‌دادند. در عرض کمتر از یک هفته نزدیک به ۱۵۰ معترض کشته شدند.^[۸۸]

حمایت و تجهیز گروه‌های مسلح فلسطینی

قاسم سلیمانی از گروه‌های مسلح فلسطینی حمایت مالی و نظامی می‌کرد. با کمک وی در نوار غزه کارخانه تولید سلاح ایجاد شد. به گفته زیاد نخاله، دبیرکل جهاد اسلامی فلسطین، وی شخصاً پرونده‌های انتقال تسلیحات به نوار غزه را برعهده داشت.^[۸۹] روز ۷ دی ۱۳۹۹، محمود الزهار، وزیر خارجه پیشین و عضو ارشد کادر رهبری حماس، در گفت‌وگو با شبکه العالم گفت:^[۹۰][۹۱]

در دیدار سال ۲۰۰۶ با قاسم سلیمانی در تهران، «مشکل اساسی حقوق کارمندان و خدمات اجتماعی و کمک‌های دیگر» به مردم غزه را توضیح دادم و «حاج قاسم فوراً درخواست ما را پاسخ داد به‌گونه‌ای که روز بعد که پایان سفر بود، ۲۲ میلیون دلار در چمدان‌های فرودگاه (تهران) دیدم» و «قرار بود مبلغ بیش‌تری پرداخت شود اما (هیئت حماس) ۹ نفره بود و نمی‌توانستیم بیش از این حمل کنیم زیرا هر چمدان ۴۰ کیلوگرم گنجایش داشت».

کاربران توییتر با هشتگ «چمدان دلار» به این سخنان واکنش نشان دادند و به مقایسه وضع زندگی مردم ایران پرداختند^[۹۲][۹۳] به گفته احمد عبدالهادی از مقامات حماس، وی بارها به نوار غزه سفر کرده و در ایجاد استحکامات دفاعی فلسطینی‌ها در برابر اسرائیل مشارکت داشت.^[۹۴]

نقش آفرینی در سیاست داخلی ایران

سرکوب اعتراضات داخلی ایران

برخی افراد و رسانه‌ها به نقش قاسم سلیمانی در سرکوب اعتراضات داخلی ایران، از جمله، اعتراضات سال‌های ۷۸، ۸۸، ۹۶ و ۹۸^[۹۵][۹۶] پرداخته‌اند.

• محمدعلی جعفری، فرمانده سابق سپاه پاسداران، روز ۲۰ بهمن ۱۳۹۸ در توئیتی عنوان کرد که قاسم سلیمانی، در زمینه اعتراضات در ایران نقش داشته و «اقدامات مؤثر» انجام داده‌است.^[۹۷] جعفری نوشت:^[۹۸][۹۹]

«در ماجرای فتنه ۷۸ و ۸۸ قاسم در صحنه مقابله با ضدانقلاب در کف خیابان بود و اقدامات مؤثری را برای کنترل ناامنی و آشوب‌ها انجام می‌داد. بارها شاهد حضور او در قرارگاه ثارالله بودیم، در غبار این فتنه‌ها همزمان در مسائل سیاسی هم با نفوذ خود برای خواص به‌دنبال روشنگری بود.»

رمضان شریف، سخنگوی سپاه پاسداران، در واکنش به حاشیه‌های توییت جدید محمدعلی عزیز جعفری، گفت این حساب از سوی او اداره نمی‌شود.^{[۱۰۰][۱۰۱]} خبرگزاری مشرق‌نیوز نیز پیشتر چندین بار مطالب منتشر شده در این حساب کاربری را به عنوان حساب کاربری منتسب به عزیز جعفری منتشر کرده بود.^[۱۰۱]

• قاسم سلیمانی یکی از امضا کنندگان نامه فرماندهان سپاه در پی وقایع ۱۸ تیر ۱۳۷۸ به سید محمد خاتمی؛ رئیس‌جمهوری وقت، بود.^[۱۰۲] محمدباقر قالیباف نیز دربارهٔ این نامه می‌گوید: «حادثه سال ۷۸ که در کوی دانشگاه اتفاق افتاد، آن نامه‌ای را که نوشته شد نامه فرماندهان سپاه به محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت من نوشتم. بنده و آقای سلیمانی.»^{[۹۷][۱۰۳]}
• به گفته قالیباف، شهردار وقت تهران، وی و سلیمانی در هفته متعاقب انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در سال ۱۳۸۸ بیشترین تلاش را برای جلوگیری از پیامدهای آن داشته‌اند.^{[۹۷][۱۰۴][۱۰۵]}
• صادق خرازی، فعال سیاسی اصلاح طلب، در سال ۱۳۹۴ در بخشی از گفتگویش در پاسخ به سؤال خبرنگار خبرگزاری تسنیم که پرسیده بود: «شما در سال ۸۸ برای جلوگیری از آن اتفاقات چه کارهایی می‌کردید؟» گفته‌است: «برای حل مسایل حتی آقای قاسم سلیمانی و دکتر باقر قالیباف سعی می‌کردند ماجرا را کنترل کنند تا خدای ناکرده کار از دست نرود.»^[۱۰۶]
• پس از این اعتراض‌های سال ۹۶، سلیمانی طی یک سخنرانی عمومی اعتراض‌های ۸۸ را «فتنه» و اعتراض‌های ۹۶ را «اغتشاش» خواند و از «به خاک مالیده شدن بینی دشمن» در این اعتراض‌ها سخن گفت.^{[۱۰۳][۱۰۷]}
• خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از دو مقام بلندپایه عراقی که نامشان فاش نشده‌است در رابطه با اعتراضات عراق نوشت که سلیمانی در نشستی محرمانه گفته بود: «این اتفاق (اعتراضات) در ایران افتاد و ما آن را تحت کنترل گرفتیم.» او گفته بود که «ما در ایران می‌دانیم که چگونه باید با اعتراضات برخورد کنیم.»^{[۱۰۸][۱۰۹]}
• مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، نیز در این‌مورد گفته بود: قاسم سلیمانی، مسئول سرکوب اعتراض‌های مردم بود.^[۱۱۰] او در این مورد گفت: «سلیمانی سرکوب ظالمانهٔ معترضان ایرانی توسط رژیم آن کشور در ایران را هماهنگ کرد که به کشته شدن بیش از یک هزار و ۵۰۰ معترض و بازداشت بیش از هفت هزار تن دیگر از آن‌ها منتهی شد»^[۱۱۱]

تحریم

در اردیبهشت ۱۳۹۰ مقامات وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا سلیمانی را متهم به همکاری با نیروهای امنیتی سوریه در جریان اعتراضات در این کشور و سرکوب مخالفان بشار اسد کردند. در پی این اتهام وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا سلیمانی را تحریم کرد.^[۱۱۲]

در ۳ تیر ۱۳۹۰ (۲۴ ژوئن ۲۰۱۱)، روزنامهٔ رسمی اتحادیه اروپا گزارش کرد که کشورهای عضو اتحادیه، سه تن از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران ایران، یعنی جعفری، سلیمانی، طائب و نیز چند شهروند و مؤسسه اقتصادی سوریه را در واکنش به ادامه سرکوب خشونت‌آمیز معترضان سوری توسط حکومت سوریه و سپاه قدس جمهوری اسلامی ایران، تحریم کرده‌اند.^[۱۱۳]

دیدگاه‌ها و موضع‌گیری‌ها

در تاریخ ۴ مرداد ۱۳۹۷ سلیمانی در یک سخنرانی در همدان ادبیات تهدیدآمیز ترامپ را «ادبیات کاباره‌ای» خواند و با یادآوری شکست‌های آمریکا در منطقه و استفاده سربازان آمریکایی از پوشک بزرگسالان، خود و نیروی سپاه قدس را طرف حساب آمریکا معرفی کرده و ارتش آمریکا را ناتوان‌تر از آن دانست که با ایران درگیر جنگ شود.^{[۱۱۴][۱۱۵]} حسن روحانی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۸ به صورت تلویحی به بستن تنگه هرمز به روی نفتکش‌ها در صورت تحریم نفتی ایران اشاره کرده بود.^[۱۱۶] در پی آن دونالد ترامپ نیز در توییتی به این اظهارات روحانی پاسخ داد و نوشت «دیگر هرگز، هرگز آمریکا را تهدید نکنید، وگرنه با پیامدهایی روبه‌رو خواهید شد که کمتر کسی در تاریخ دیده‌است.^[۱۱۴]» که سخنان سلیمانی در واکنش به این توییت ترامپ بیان شد.^[۱۱۴]

کشته شدن

در بامداد جمعه ۱۳ دی ۱۳۹۸ سلیمانی طی حملهٔ پهباد آمریکایی به فرودگاه بغداد کشته شد.^{[۱۱۷][۱۱۸]} در این حمله ابومهدی المهندس از فرماندهان گروه شبه‌نظامی عراقی حشد شعبی به‌همراه ۱۰ تن دیگر کشته شدند.^[۱۱۹] وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که دستور این حملهٔ هوایی را دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری و فرماندهٔ کل قوای این کشور صادر کرده‌است.^[۱۲۰] سه روز پیش از ترور سلیمانی و در پی حمله‌هایی که به سفارت آمریکا در بغداد انجام شد، ترامپ گفته بود که ایران بابت این رویداد بهایی سنگین خواهد پرداخت و تأکید کرده بود که این موضوع «هشدار نیست، تهدید است».^[۱۲۱]

در مورد پهپادهایی که عملیات ترور قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس را انجام دادند روایت‌های متفاوتی وجود دارد. روایت شبکه العهد عراق اینگونه است که دو پهپاد آمریکایی از خاک کشور کویت وارد حریم هوایی عراق شدند و این عملیات را انجام دادند. روایت دومی نیز اشاره می‌کند که یک پهپاد آمریکایی از پایگاه العدید واقع در کشور قطر برمی‌خیزد و این عملیات ترور را انجام می‌دهد. در بیانیهٔ پدافند هوایی عراق گفته شده‌است که سه پهپاد آمریکایی غیر مسلح در روز پنجشنبه به حریم هوایی بغداد وارد شده و پس از انجام عملیات، همان شب به سمت اردن پرواز کرده‌اند.^[۱۲۲] احمد الاسدی نمایندهٔ پارلمان عراق هم گفته‌است که سه پهپاد آمریکایی که عملیات ترور را انجام دادند، از پایگاه عین الاسد برخاستند و از صبح روز پنجشنبه به مدت ۲۰ ساعت در آسمان بغداد درحال حرکت بودند و بعد از انجام عملیات ترور مستقیماً به پایگاه عین الاسد بازگشتند.»^[۱۲۳] بنا به گزارش رسانه‌های آمریکایی، خودروی حامل قاسم سلیمانی با پهپادهای MQ-9 Reaper مورد حمله قرار گرفته‌است.^[۱۲۴]

به گفتهٔ محمد باقرزاده (فرماندهٔ کمیتهٔ جست‌وجوی مفقودین نیروهای مسلح)، جسد قاسم سلیمانی پنج تکه شده بوده، سَر نداشته و از او کتف و بخشی از مچ پا به پایین و دست و اجزایی که کوبیده شده بودند به‌جا مانده بود. او افزوده تکه‌های بدن کشته‌شدگان آن‌چنان درهم مخلوط شده بودند که برای تفکیک آن‌ها از آزمایش دی‌ان‌ای استفاده شد و گوشت‌های پراکنده را سامان دادند تا بتوانند در قالب یک پیکر در تابوت قرار دهند.^[۱۲۵]

در ۲۰ خرداد ۱۳۹۹ غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضائیه ایران، اعلام کرد فردی به نام سید محمود موسوی مجد اطلاعات محل استقرار و ترددهای سلیمانی را به سرویس‌های جاسوسی خارجی فروخته بوده و به همین اتهام به اعدام محکوم شده‌است.^[۱۲۶] بااین‌حال همان‌روز خبرگزاری مرکز رسانه‌ای قوه قضاییه اعلام کرد «پروندهٔ موسوی مجد ارتباطی با کشته شدن قاسم سلیمانی در عراق ندارد و تمام مراحل قضایی این پرونده مدت‌ها قبل از کشته شدن فرمانده نیروی قدس سپاه انجام شده و حکم اولیه اعدام موسوی مجد هم سوم شهریور ۹۸ صادر شده‌است».^[۱۲۷]

واکنش‌ها

تعدادی از رسانه‌های خارجی از این عمل با نام ترور یاد کردند،^{[۱۲۸][۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱][۱۳۲]} ماهیت حقوقی قتل وی از نظر حقوق‌دانان مورد اختلاف است زیرا ایالات متحده آمریکا در حالی او را به قتل رساند که به ایران اعلان جنگ نداده بود و بدون رضایت کشور عراق به عنوان کشوری که این حمله در آن صورت گرفت به او حمله کرد.^{[۱۳۳][۱۳۴]} یراوند آبرهامیان استاد تاریخ آمریکایی ارمنی از لفظ ترور برای این عمل استفاده کرد او می‌گوید تحت هر تعریفی این کنش تنها با ترور قابل بیان است.^[۱۳۵]

درهفتاد شهر از آمریکا فعالان ضد جنگ در واکنش به ترور سلیمانی و افزایش تنش بین ایران و آمریکا دست به تظاهرات زدند. در شماری از خبرگزاری‌های مختلف تصاویری از این تظاهرات ضد جنگ منتشر شد. در این تظاهرات «عدم جنگ با ایران»، «خروج از عراق»، «خروج ایالات متحده آمریکا از خاورمیانه» و «عدم تحریم ایران» از جمله خواسته‌های حاضران به گزارش رادیو فرانسه بوده‌است.^{[۱۳۶][۱۳۷][۱۳۸][۱۳۹]} بلقیس روشن، نماینده شورای ملی افغانستان مرگ قاسم سلیمانی را در وضعیت افغانستان مؤثر دانست و عنوان کرد: «کشته شدن او [قاسم سلیمانی] تأثیر مثبتی بر افغانستان خواهد گذاشت.» و از سویی کشته شدن قاسم سلیمانی را بستری برای افزایش حملات ایران به نیروهای افغانستانی عنوان کرد.^[۱۴۰]

اما شبکه اجتماعی اینستاگرام اقدام به پاک کردن پیام‌ها و تصاویر تسلیت مربوط به وی کرد. به طوری که پاک شدن این پست‌ها مورد اعتراض افرادی همچون رضا رشیدپور، علیرضا جهان‌بخش، بهاره رهنما و مهران رجبی قرار گرفت.^{[۱۴۱][۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴]} اینستاگرام در پاسخ به این اعتراض‌ها اعلام کرد طبق فهرست سازمان‌های تروریستی که از وزارت خارجه آمریکا دریافت کرده و به دلیل تحریم فرماندهان سپاه موظف است حساب‌های کاربری منسوب به این سازمان‌ها و افراد را مسدود و پست‌های مربوط به آنها یا در ستایش و حمایت از آنها را حذف کند.^[۱۴۵]

بی‌بی‌سی انگلیسی نوشت: «کشته شدن قاسم سلیمانی خبر خوبی برای داعش است».^[۱۴۶] وبگاه بیزنس اینسایدر در مقاله‌ای به نقش سلیمانی در شکل دهی جبهه علیه داعش پرداخت.^[۱۴۷] وبگاه‌های خبری همچون سی‌ان‌ان،^[۱۴۸] تی‌بی‌اس،^[۱۴۹] سی‌ان‌بی‌سی، جاستیس سکیوریتی^[۱۵۰] و پولیتیکو^[۱۵۱] هر یک در مقالاتی ضمن برشمردن اشتباه ترامپ به اهمیت نقش سلیمانی در نبرد علیه داعش پرداختند.

واکنش مردم عراق و سوریه و ایران

در بی‌طرفی این مقاله اختلاف‌نظر وجود دارد. گفتگوی مربوطه ممکن است در صفحهٔ بحث یافت شود. لطفاً تا پایان حل مناقشه این برچسب را برندارید. (چگونگی و زمان حذف پیام این الگو را بدانید)

به صورت همزمان برخی شهروندان عراقی با شنیدن خبر کشته شدن سلیمانی در خیابانهای بغداد با برافراشتن پرچم کشورشان به جشن و پایکوبی پرداختند،^{[۱۵۲][۱۵۳][۱۵۴][۱۵۵][۱۵۶][۱۵۷][۱۵۸][۱۵۹][۱۶۰][۱۶۱]} اپوزیسیون دولت سوریه در ادلب با پخش شیرینی به شادی پرداختند.^{[۱۶۲][۱۶۳][۱۶۴][۱۶۵][۱۶۶]} همچنین شماری از مردم ایران نیز پس از مرگ سلیمانی، به شادمانی پرداختند.^{[۱۶۷][۱۶۸]}

کلیسای مشایخی شهر حلب سوریه مراسمی به یاد قاسم سلیمانی برپانمود که در طی آن عنوان شد: «تنها کاری که قاسم سلیمانی انجام داد این بود که در کنار مسیحیان در مقابل داعش و القاعده ایستاد».^[۱۶۹] در ساعات پس از مرگ سلیمانی ایرانیان چهار برابر نرخ معمول به توئیت کردن پرداختند. با وجود آنکه ایرانیان به‌طور تاریخی مخالف رژیم توئیت می‌کرده‌اند واشینگتن‌پست ادعا کرده: «اکثراً واکنش منفی نسبت به قتل سلیمانی نشان دادند. در بین توئیتهای فارسی هشتگ اول روز متعلق به واژه فارسی «انتقام/انتقام سخت» بود که با اختلاف فاحشی از دیگر هشتگها بالاتر قرار گرفت. بیشترین تصویر به اشتراک گذاشته شده نیز پرچم ایران بود. حتی کاربرانی که مطالب مخالف رژیم پست می‌کردند نیز نسبت به مرگ سلیمانی واکنش منفی نشان دادند. قتل سلیمانی خیلی‌ها را در محکوم کردن عمل آمریکا با یکدیگر متحد نمود.»^[۱۷۰]

واشینگتن‌پست درحالی ادعا کرده حتی مخالفان جمهوری اسلامی به کشته‌شدن قاسم سلیمانی واکنش منفی نشان دادند که به گفتهٔ صدای آمریکا کاربران ایرانی در توئیتر با حدود ۱۳۰ هزار توییت با هشتگ IraniansDetestSoleimani به معنای «ایرانی‌ها از سلیمانی متنفرند» طوفان توئیتری به راه انداختند.^[۱۷۱] ششمین هشتگ ترندشدهٔ توییتر فارسی در همان زمان TnxPOTUS4Soleimani بود که از رئیس‌جمهور آمریکا بابت کشتن سلیمانی تشکر می‌کند^{[۱۷۲][۱۷۳]}

بین‌المللی

• در ۳ ژانویه ۲۰۲۰ مایک پنس، معاون رئیس‌جمهور آمریکا لیستی از آن در منطقه منتشر کرد: «کمک قاسم سلیمانی به ۱۰ نفر از ۱۲ تروریستی که حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر را در ایالات متحده انجام دادند، در سفر مخفیانه به افغانستان است.» … «کمک به ارائه سلاح و پرتابه‌های انفجاری پیشرفته به شورشیان عراقی و آموزش آنها برای حمله به نیروهای آمریکایی و ائتلاف … و مسئول مستقیم مرگ ۶۰۳ سرباز و هزاران زخمی نیروهای آمریکایی دانست.» او در ادامه به اقدامات دیگر قاسم سلیمانی از جمله تلاش رژیم ایران به ترور سفیر وقت عربستان سعودی در آمریکا در سال ۲۰۱۱، هدایت عملیات حمله به پایگاه نظامی مشترک در کربلا در ۲۰۰۷ و کشتن ۵ سرباز آمریکایی، نظارت بر حمایت مالی و تجهیزاتی سپاه از طالبان در افغانستان برای حمله به نیروهای ائتلاف، هدایت توطئه بمب‌گذاری در ترکیه و کنیا در ۲۰۱۱ برای کشتن شهروندان بی گناه، حمایت از رژیم اسد در سوریه و هماهنگی برای ارسال موشک و سلاح به یمن برای هدف قرار دادن مردم منطقه اشاره کرد.^{[۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶]}
• ۲۷ فوریه ۲۰۲۰ مایک پنس، معاون رئیس‌جمهوری آمریکا در «کنفرانس سالانه اقدام سیاسی محافظه‌کاران» در قسمتی از صحبت‌هایش ضمن انتقاد به دمکرات‌ها و سناتور برنی سندرز که قاسم سلیمانی را یک مقام رسمی ایران خوانده، از بین بردن قاسم سلیمانی بعنوان شرورترین تروریست جهان را یک عمل قاطع از جانب دونالد ترامپ دانست.^[۱۷۷]
• ۲۸ فوریه ۲۰۲۰ مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در نشست کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان آمریکا گفت: «اقداماتی مانند حذف قاسم سلیمانی، جدیت دولت آمریکا در حفاظت از منافع خود نشان داد.» … «ما با حذف قاسم سلیمانی خطر را برای سربازان و دیپلمات‌های آمریکا «کاهش دادیم» و واکنش محدود ایران به این اقدام نشان داد که آنها درک می‌کنند در جنگ با ما بازنده هستند.»^{[۱۷۸][۱۷۹]}
• دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، ۱۰ اسفند ۹۸ در کنفرانس سالانه اقدام سیاسی محافظه‌کاران که در نشنال هاربر واقع در ایالت مریلند برگزار شد گفت: ما قاسم سلیمانی «پدر بمب‌های کنار جاده‌ای» را از میان برداشتیم؛ او همواره در پی کارآمدتر کردن این بمب‌ها بود و از بین بردن او باید خیلی پیش از اینها انجام می‌شد.^[۱۸۰]
• روز چهارشنبه ۵ مارس ۲۰۲۰ مارک اسپر، وزیر دفاع آمریکا تصمیم دونالد ترامپ برای عملیات روی قاسم سلیمانی و از میان برداشتن او را یک عمل درست دانست تا از کودتا در عراق و برنامه‌ریزی برای کشتن آمریکایی‌ها جلوگیری کند. وی معتقد است که با این اقدام سپاه پاسداران را به عقب رانده و توان آمریکا را در جلوگیری از فعالیت‌های جمهوری اسلامی تقویت کرده‌است.^[۱۸۱]
• برخی از قدرت‌های جهانی ترور قاسم سلیمانی توسط آمریکا را مورد انتقاد قرار دادند.^[۱۸۲]
• امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه با عنوان این مسئله که هر روز به دنیای خطرناکتری پای می‌گذاریم طرفین را به تنش‌زدایی فراخواند.^[۱۸۳]
• ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه با اظهار نگرانی نسبت به این اقدام آمریکا در تماسی با مکرون، مشترکاً اعلام نمود که این کار باعث افزایش تنش در منطقه خواهد شد.^[۱۸۴] وزیر امور خارجه روسیه اعلام نمود کشتن سلیمانی تنشها را در خاور میانه افزایش خواهد داد. تعدادی از مقامات رسمی روسیه نیز با اظهارات مشابه، عملکرد آمریکا در عراق را مورد انتقاد قرار دادند.^[۱۸۵] وزارت خارجه روسیه آن را یک اقدام ماجراجویانه نامید. وزارت خارجه روسیه بیان نمود: «سلیمانی خود را وقف حفظ منافع ملی ایران نمود. ما به مردم ایران صمیمانه تسلیت می‌گوییم.»^[۱۸۶]
• سخنگونی وزارت خارجه چین بیان کرد: «چین همواره مخالف به‌کارگیری زور در روابط بین‌الملل بوده‌است. ما از طرفین درگیر مخصوصاً آمریکا می‌خواهیم آرامش خود را حفظ کنند و از اقداماتی که باعث افزایش تنش می‌شود جلوگیری کنند.»^[۱۸۷]
• وزیر امور خارجه آلمان، هایکو ماس به عنوان منتقدترین صدای رهبران اروپایی تأکید کرد که این اقدام آمریکا باعث کاهش تنشها نخواهد شد.^[۱۸۸]
• جان بولتون، مشاور امنیت ملی ایالات متحده آمریکا در یک مصاحبه رادیویی در ۲۱ فروردین ۱۳۹۸ گفت «قاسم سلیمانی خطرناک‌ترین انسان جهان است، او و سپاه پاسداران را دست‌کم نگیرید.»^[۱۸۹]
• پس از حمله هوایی ۲۰۲۰ به فرودگاه بین‌المللی بغداد و ترور قاسم سلیمانی تد کروز، سناتور آمریکایی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰ درباب مرگ او ابراز خرسندی کرده و گفت: «پایان کار قاسم سلیمانی، عدالتی فرخنده است که پس از مدت‌ها سرانجام اجرا شد؛ عدالتی برای هزاران آمریکایی که توسط نیروهایش که تحت کنترل ایران بودند در سراسر خاورمیانه کشته یا زخمی شدند و نیز برای صدها هزار سوری و عراقی سُنی که توسط شبه‌نظامیان او پاکسازی قومی شده بودند.»^[۱۹۰]

تشییع جنازه و خاکسپاری

در ۱۴ دی ۱۳۹۸، اجساد قاسم سلیمانی، ابومهدی المهندس و سایر کشته شدگان عملیات آذرخش کبود در بغداد و کاظمین تشییع شد. هزاران نفر از مردم عراق در این مراسم حضور یافتند.^[۱۹۱] در چهار روز بعدی اجساد سلیمانی و کشته شدگان به ترتیب در شهرهای اهواز، مشهد، تهران، قم و کرمان تشییع شد. حضور تشییع کنندگان در تهران میلیونی بود. در مراسم تشییع در تهران، جمعیت چند میلیونی مردم گرد آمدند و برخی رسانه‌ها آن را شلوغ‌ترین مراسم تشییع پس از تشییع روح‌الله خمینی دانستند.^{[۱۹۲][۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶]}

برخی مخالفان نظام جمهوری اسلامی همچون مسیح علی‌نژاد عنوان کردند که برای افزایش شمار شرکت‌کنندگان، ادارات، مدارس، دانشگاه‌ها و کسب و کارهای خصوصی تعطیل شدند، امکانات اقامت و رفت‌وآمد رایگان در اختیار شرکت‌کنندگان قرار گرفت یا پول نقد به آن‌ها وعده داده‌شد و برخی دانش‌جویان و دانش‌آموزان مجبور به حضور در مراسم شدند.^{[۱۹۷][۱۹۸][۱۹۹]}

پیامد

در ساعات اولیه ۱۸ دی ۱۳۹۸ ایران در پاسخ به ترور قاسم سلیمانی و همزمان با آیین خاکسپاری وی، ایران اقدام به شلیک چندین موشک بالستیک از کرمانشاه به سمت پایگاه عین‌الاسد آمریکا واقع در استان الانبار عراق نمود.^{[۲۰۰][۲۰۱][۲۰۲][۲۰۳]} سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بیانیه رسمی خود موشک‌باران یادشده را «گام نخست انتقام خون سردار قاسم سلیمانی» نامیده‌است. سرآمد این پایگاه‌ها، عین الاسد در استان انبار و دیگر اهداف، فرودگاه اربیل به همراه پایگاه و کنسولگری آمریکا در آنجا و همچنین پایگاه التاجی در شمال بغداد بودند. شمار موشکهای پرتاب شده ۳۵ فروند گزارش شده، ولی پنتاگون گفته‌است که چهار فروند از موشکها در بیابان پیرامون عین الاسد فرود آمده و یکی هم در اربیل به هدف برخورد نکرده‌است.^{[۲۰۴][۲۰۵][۲۰۶][۲۰۷]} ارتش عراق شمار موشکها را ۲۲ فروند اعلام نموده‌است.^[۲۰۸]

چند ساعت پس از حملات سپاه پاسداران به پایگاه‌های نظامی آمریکا، پرواز مسافربری شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین متعلق به هواپیمایی بین‌المللی اوکراین از مبدأ تهران به مقصد کی‌یف هدف شلیک پدافند هوایی سپاه پاسداران قرار گرفته و سقوط کرد.^{[۲۰۹][۲۱۰][۲۱۱]} و همه ۱۷۶ سرنشین این پرواز جان باختند.^{[۲۱۰][۲۱۲][۲۱۳]} با وجود تکذیب‌های متوالی از سوی ایران، در نهایت در تاریخ ۲۱ دی ۱۳۹۸، شلیک موشک به پرواز ۷۵۲ توسط ستاد کل نیروهای مسلح ایران تأیید شد.^{[۲۱۰][۲۱۴]} دلیل شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری، در اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، «خطای انسانی» اعلام شده‌است.^[۲۱۵]

وجهه عمومی و تصویر رسانه‌ای

در ایران

• نظرسنجی تلفنی دانشگاه مریلند از مردم ایران از سال ۲۰۱۶ میلادی اقدام به پرسش از محبوبیت چهره‌های سیاسی و اجتماعی نموده‌است که بر اساس آن قاسم سلیمانی همیشه در صدر قرار داشته و در سال ۲۰۱۸، ۸۳٪ از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی دربارهٔ سلیمانی دیدگاه مثبت داشته‌اند.^[۱۴] اما پیرامون دقت و درستی نظرسنجی‌های انجام گرفته در داخل ایران توسط دانشگاه مریلند ابراز تردید شده‌است.^[۲۱۹]
• وی تا پیش از حضور آشکار در جنگ علیه داعش در عراق، از حضور در انظار عمومی پرهیز می‌کرد؛ ولی حکومت ایران از زمان حضورش در عراق در نبرد علیه داعش و انتشار تصاویر متعددش با نیروهای عراقی، شروع به معرفی و شناساندن چهرهٔ وی کرد.^[۲۲۰]
• طبق بررسی ماشا علیمردانی، پژوهشگر استفاده از فناوری‌های ارتباطات جدید در سیاست ایران، روایت غالب در رسانه‌های اجتماعی فارسی‌زبان کشته شدن سلیمانی «به دست تروریست‌های آمریکایی» بود و دیدگاه مخالفان رژیم در اینکه از پرداخت پول برای تطمیع به شرکت در مراسم استفاده شده، بسیار کمتر مورد توجه قرار گرفته‌است. او کشته شدن سلیمانی را موجب تقویت «پروپاگاندای همه‌جانبه» حکومت ایران می‌داند.^[۲۲۱]

در بیرون از ایران

• مؤسسه امریکن انترپرایز در گزارشی که سال ۲۰۱۱ منتشر کرد، بیان نمود که قاسم سلیمانی به عنوان یک «قهرمان جنگ» و «میهن‌پرست» شناخته شده‌بود که جان خود را برای به حداقل رساندن تلفات نیروهایش در جنگ ایران و عراق به خطر می‌انداخت.^[۲۲۲]
• سلیمانی در رسانه‌های بین‌المللی، به عنوان فرماندهٔ سایه^[۲۲۳] توصیف می‌شد.
• نیویورک تایمز، در سپتامبر ۲۰۱۳ او را به عنوان «دشمنی که هم مورد تنفر و هم مورد تحسین است» توصیف کرد. جان مگوایر افسر سابق سازمان سیا در عراق می‌گوید «او قوی‌ترین مأمور مخفی در خاورمیانه است … و هیچ‌کس او را نمی‌شناسد.»^[۵۱]
• هفته‌نامه آمریکایی نیوزویک در نسخه بین‌المللی خود در ۳ دسامبر ۲۰۱۴ تصویری از قاسم سلیمانی را بر روی جلد خود چاپ کرد و در کنار تصویر وی بر روی جلد خود نوشت: «اول با آمریکا می‌جنگید، الان داعش را درهم می‌کوبد، او فرد باهوشی و عاشق جنگ است و خودش هم می‌داند که زبده این کار است.»^{[۲۲۴][۲۲۵]}
• نشریه آمریکایی فارن پالیسی در دهمین گزارش سالانه خود پیرامون معرفی متفکران برتر جهانی در عرصه‌های مختلف، از قاسم سلیمانی به عنوان یکی از ۱۰ چهره و متفکر برتر در عرصه امنیتی-دفاعی نام برد.^{[۲۲۶][۲۲۷]} در گزارش این نشریه به وجود «اثر انگشت سلیمانی» در مکان‌هایی که ایران در آن فعالیت دارد، از یمن تا عراق و سوریه اشاره شده‌است. فارن پالیسی همچنین به هشدار قاسم سلیمانی به دونالد ترامپ در ژوئیه ۲۰۱۸ که گفته بود «ما نزدیک به شما هستیم، جایی که تصورش را هم نمی‌توانید بکنید» اشاره کرده‌است.^{[۲۲۶][۲۲۷]}
• در سال ۲۰۱۷ مجلهٔ تایم، سلیمانی را به عنوان یکی از ۱۰۰ شخصیت تأثیرگذار سال معرفی کرد.^[۲۲۸] در پی این انتخاب کِنِت پولاک کارشناس سابق سی‌آی‌ای و تحلیلگر سیاسی نظامی خاورمیانه، در یادداشتی نوشت: «سلیمانی برای شیعیان خاورمیانه جذابیت ویژه‌ای دارد، چرا که معجونی است از جیمز باند، اروین رومل و لیدی گاگا».^[۲۲۹] حال آنکه در غرب وی مسئول صدور انقلاب اسلامی ایران، حمایت از تروریست‌ها، واژگونی حکومت‌های غربگرا و برپاکننده جنگ‌های خارجی ایران بوده‌است.^[۱۴]
• بی‌بی‌سی پس از مرگ سلیمانی نوشت: سلیمانی از نظر واشینگتن مردی بود که دستش به خون نیروهای آمریکایی آلوده بود.^[۲۳۰] اما دلیل محبوبیت او در ایران این بود که او اقدامات ایران علیه فشار آمریکا و تحریم‌های آن علیه ایران را رهبری می‌کرد.^[۲۳۰]
• وال‌استریت جورنال به نقل از دیوید پترائوس نوشت: چیزی که من می‌توانم بگویم این است که وی فردی بسیار توانمند و مدبر و دشمنی شایسته‌است.^{[۲۳۱][۲۳۲][۲۳۳]}

بزرگداشت

نام بزرگراه رسالت در ۱۵ دی ۱۳۹۸ توسط شورای شهر تهران به «بزرگراه شهید سردار قاسم سلیمانی» تغییر کرد.^[۲۳۴] همچنین رئیس سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران روز شنبه ۱۴ دی ماه ۱۳۹۸، از تغییر نام «فرهنگ‌سرای بهاران» در منطقهٔ ۱۷، به «فرهنگ‌سرای سپهبد شهید قاسم سلیمانی» خبر داد.^{[۲۳۵][۲۳۶]}

میادینی در شهرهای یزد، بیرجند، بروجرد، رفسنجان، ساوه،، اراک، شهرکرد، قائمشهر، قشم و محلات و خیابان‌هایی در مشهد، سبزوار، ارومیه،شاهرود، ایذه، همدان، گناباد، دامغان، بجنورد، قزوین، بابل، خوی، بندر دیلم، فراشبند، سروستان، خرم‌بید، شوش و اهواز و همچنین ۱۰۰ مدرسه هم به نام قاسم سلیمانی شدند.^{[۲۳۷][۲۳۸]}

ورزشگاه ۱۲ هزارنفری بنیان‌دیزل (ورزشگاه خانگی باشگاه فوتبال ماشین‌سازی تبریز)^{[۲۳۹][۲۴۰]}، رقابت‌های لیگ‌برتر والیبال در سال ۱۳۹۹^[۲۴۱] و استادیوم‌های ۷ هزار نفری اسلامشهر نیز پس از کشته‌شدن سلیمانی، به نام وی تغییر نام پیدا کرد.^[۲۳۷]

فرودگاه بین‌المللی اهواز^[۲۴۲]، ایستگاه راه آهن کرمان^[۲۴۳]، پایانه مرزی مهران^[۲۴۴]، ایستگاه مترو هشتگرد استان البرز^[۲۴۵]، تعدادی از یگانهای مرزی کشور از جمله ۱۶ پاسگاه مرزی، ۵ گردان آموزشی مراکز آموزش مرزبانی و ستاد مرزبانی نیروی انتظامی^[۲۴۶]، آزادراه تهران-پردیس^[۲۴۷]، آزادراه تهران - ساوه - سلفچگان، بلندترین پل آزادراهی کشور در اتوبان اصفهان - شیراز، بزرگ‌راه جیرفت- بافت، سایت مگا ۲ شرکت مگاموتور، قرارگاه جهادی خاتم الائمه، کوی سلیچ غربی و شرقی آبادان، بند خاکی همگن و کنترل سیلاب حوضه آبریز در روستای کاریان بخش جویم لارستان از دیگر مکان‌هایی بودند که به نام سلیمانی تغییر نام دادند.^[۲۳۷]

دبیر ستاد فرهنگ شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام کرد: روز ۱۳ دی با تصویب شورای فرهنگ عمومی در تقویم کشور به «روز جهانی مقاومت - شهادت الگوی اخلاص و عمل سردار سپهبد قاسم سلیمانی به دست استکبار جهانی» نام گرفت^[۲۴۸] و همچنین کتب متعدد^{[۲۴۹][۲۵۰]} و دو بازی رایانه‌ای^{[۲۵۱][۲۵۲]} راجع به او منتشر شد.

پس از ترور این فرمانده ارشد سپاه پاسداران و تمجید ویژه رهبر جمهوری اسلامی از او، بنیادی با عنوان بنیاد حفظ و نشر آثار شهید سپهبد قاسم سلیمانی شکل گرفت که مدیریت آن با زینب سلیمانی، دختر قاسم سلیمانی است.^[۲۵۳]

مراسمات بزرگداشتی تحت عنوان «مراسم بزرگداشت (سالگرد) سردار شهید قاسم سلیمانی»^{[۲۵۴][۲۵۵][۲۵۶]} (و ابومهدی المهندس)^[۲۵۷] بصورت حضوری و مجازی (وبینار) در شهرهای ایران^{[۲۵۸][۲۵۹]} و برخی کشورها همانند عمان، عراق، سوریه و پرتغال برگزار شد.^{[۲۶۰][۲۶۱][۲۶۲][۲۶۳]}

مدارج نظامی

سلیمانی در ۴ بهمن ۱۳۸۹ درجهٔ سرلشکری دریافت کرد. سپس، در ۲۰ اسفند ۱۳۹۷ نشان ذوالفقار، به عنوان عالی‌ترین نشان نظامی ایران، برای نخستین بار در تاریخ جمهوری اسلامی توسط فرماندهٔ کل قوای ایران، سید علی خامنه‌ای، به او اعطا شد.^{[۲۶۵][۲۶۶][۲۶۷][۲۶۸][۲۶۹]} رهبر ایران، در آئین اهدای این نشان وی را «شهید زنده» نامید^[۷۱] و برای او آرزوی شهادت و نیل به بهشت را کرد.^[۲۷۰]

در پی اقدام آمریکا در ۱۳ دی ۱۳۹۸ در ترور سلیمانی طی عملیات آذرخش کبود هنگام خروج از فرودگاه بین‌المللی بغداد برای انجام دیدارهای رسمی با مقامات عراقی،^{[۱۲۰][۱۱۷][۲۷۱]} سید علی خامنه‌ای و رسانه‌های ایران از وی به عنوان سپهبد یاد کردند.^[۲۷۲]

جایزه‌ها و نشان‌های افتخار

این بخش شامل نشان‌ها و جایزه‌های رسمی سلیمانی است، که بر روی لباس همسان او نصب می‌شود، ولی جایزه‌های غیرنظامی و غیررسمی را در برنخواهد گرفت.

نوار نشان‌ها

نام نشان‌ها

	نشان ذوالفقار
نشان فتح درجه یک	نشان فتح درجه دو	نشان افتخاری فداکاری ارتش[۲۷۳]

جستارهای وابسته

• سپاه قدس
• موشک شهید حاج قاسم
• فهرست امرا و سرداران دوستاره نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران

منابع

• «اعطای نشان عالی ذوالفقار به سردار سرلشکر قاسم سلیمانی». پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی سید علی خامنه‌ای. ۱۹ اسفند ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۴ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۹.
•  
• «خاکسپاری پیکر مطهر سردار شهید سلیمانی در گلزار شهدای کرمان». مهر. ۱۴ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۱.
•  
• "El iraní Qasem Soleimani, "el hombre más poderoso en Irak"". Terra. Archived from the original on 15 October 2014. Retrieved 11 October 2014.
•  
• soleimani reveals details role he played 2006 israel hezbollah war بایگانی‌شده در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine aawsat.com
•  
• Shadowy Iran commander Qassem Soleimani gives rare interview on 2006 Israel-Hezbollah war بایگانی‌شده در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine thenational.ae
•  
• "«حاج قاسم» چند فرزند دارد؟". مشرق. 10 دی 1399. Retrieved ۴ January ۲۰۲۱. Check date values in: |date= (help)
•  
• «ماجرای درگذشت فرزند شهید قاسم سلیمانی». تابتاک. ۲۶ بهمن ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۱.
•  
• «"زینب حاج قاسم"؛ مبلغ پدر و عروس حزب‌الله». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۴ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۱.
•  
• خبرگزاری باشگاه خبرنگاران (۲۰۲۰-۰۱-۰۳). «بدون تعارف با خانواده قاسم سلیمانی/ ناگفته‌های پسر از سردار سرلشکر شهید سلیمانی + فیلم». خبرگزاری باشگاه خبرنگاران. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۶.
•  
• "پدر سردار قاسم سلیمانی دار فانی را وداع گفت". ایرنا. 31 October 2017. Archived from the original on 3 January 2020. Retrieved 3 January 2020.
•  
• "عکس - حضور سردار سلیمانی بر مزار مادرش در روز مادر". خبرآنلاین. 9 March 2018. Archived from the original on 3 January 2020. Retrieved 3 January 2020.
•  
• آمریکا برادر قاسم سلیمانی را تحریم کرد بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، بی‌بی‌سی فارسی
•  
• «اذعان سپاه پاسداران به نقش نیروی قدس در سرکوب اعتراضات مردم سوریه». دویچه وله فارسی. ۲۸ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «General Qassem Soleimani: Iran's regional pointman». فرانس 24. ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• "Who was General Qasem Soleimani and why was he so popular?". thehindu.com. 2020-01-03. Retrieved 2020-12-29.
•  
• "Qassem Soleimani, Powerful Iranian Commander and U.S. Foe, Is Dead". wsj.com. 2020-01-03. Retrieved 2020-12-29.
•  
• "Iran's 'Unforgivable Mistake' Downing Jet Elicits Furor At Home And Abroad". NPR.org. Archived from the original on 11 January 2020. Retrieved 2020-05-04.
•  
• «شعار علیه رهبر و سپاه در تجمع‌های اعتراضی؛ هشدار ترامپ علیه خشونت با معترضان». BBC News فارسی. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۰۴.
•  
• Naji، Kasra (۲۰۲۰-۰۱-۰۷). «Why huge crowds turned out for Soleimani's funeral» (به انگلیسی). BBC News. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۰۶.
•  
• «PROFILE - Who is Qasem Soleimani?». www.aa.com.tr. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۰۶.
•  
• «Fear and joy on the streets of Baghdad after Soleimani killing». FRANCE24. ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «Iraqis Celebrate after Soleimani Death». ASHARQ AL-AWSAT. ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «Iraqis celebrate Soleimani killing, Pompeo tweets». egypt today. ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «'Nobody resembles him but Assad': Syrians celebrate death of Soleimani». TheNewArab. ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «مخالفان حکومت سوریه برای مرگ سلیمانی سوگواری نمی‌کنند». دیارنا. ۶ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• TBS News: Soleimani played influential role in fight against ISIS
•  
• BBC: Qasem Soleimani:Why his killing is good news for IS jihadists
•  
• Business Insider: How Iran, Soleimani shaped fight against ISIS
•  
• CNN: It's important to remember the role Soleimani played in the fight against ISIS
•  
• CNBC: US-Iran crisis: ISIS is the winner in death of Qasem Soleimani
•  
• Justice Security: Trump's Fatal Mistake: Killing Soleimani vs. Countering ISIS
•  
• Politico: How the Soleimani strike could kneecap the fight against ISIS
•  
• «سردار سلیمانی؛ از روستای دورافتاده و کوهستانی کرمان تا قلب خاورمیانه/ سایهِ ترس، «مرد بدون سایه» بر سر تروریست‌های داعش». نامه نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۹ نوامبر ۲۰۱۹.
•  
• «نکته‌ای جالب در دست نوشتهٔ سرلشکر سلیمانی خطاب به جوانان لُر». آخرین خبر. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۹.
•  
• نکته‌ای جالب در دست نوشته اخیر سرلشکر سلیمانی خطاب به جوانان لُر +عکس باشگاه خبرنگاران جوان
•  
• «چند روایت معتبر از زندگی خصوصی قاسم سلیمانی». آخرین خبر. ۱۴ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۸ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «زندگی‌نامه سردار قاسم سلیمانی». فرارو. دی ۱۳۹۸.
•  
• «سپهبد قاسم سلیمانی که بود و چه کرد». ettelaat.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۸.
•  
• «زندگی‌نامه سردار قاسم سلیمانی». آفتاب نیوز. ۱۶ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• الفونه، علی (۲۰۱۱-۰۱-۲۴). «زندگی نامهٔ سردار قاسم سلیمانی». aei.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۳۰.
•  
• «زندگی نامهٔ سردار قاسم سلیمانی». http://www.aei.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۱. پیوند خارجی در |ناشر= وجود دارد (کمک)
•  
• ماهرویان، پوریا (۲۰۲۰-۰۱-۰۳). «قاسم سلیمانی؛ فرمانده‌ای که نماینده آیت‌الله خامنه‌ای در منطقه بود» (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• قاسم سلیمانی چگونه «قاسم سلیمانی» شد؟
•  
• 2521 (۲۰۲۰-۰۱-۰۳). «دربارهٔ سردار قاسم سلیمانی». ایرنا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۷.
•  
• چه کسی جان سردار قاسم سلیمانی را نجات داد | حاج قاسم با کارت حق پرستای‌اش چه کرد؟
•  
• عملیاتی که در آن سردار سلیمانی شدیداً مجروح شد
•  
• «سردار سلیمانی امنیت را در جنوب و شرق کشور برقرار کرد». ایرنا. ۱۵ دی ۱۳۹۸.
•  
• «روایت سیدحسن نصرالله از نقش سردار سلیمانی در جنگ ۳۳ روزه». روزنامه شرق. ۲۶ بهمن ۱۳۹۸.
•  
• «سردار سلیمانی از اهداف رژیم صهیونیستی برای ضربه زدن به حزب‌الله پرده برداشت». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۹ مهر ۱۳۹۸.
•  
• «سپاه قدس در عراق و سوریه چه می‌کند؟». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۴ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام filkins وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
•  
• Iraq and its neighbours: A regional cockpit بایگانی‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine The Economist
•  
• Chulov, Martin (28 July 2011). "Qassem Suleimani: the Iranian general 'secretly running' Iraq". The Guardian. Archived from the original on 11 February 2014. Retrieved 7 February 2014.
•  
• «عراق در چنگال ژنرال وحشت». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۰ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۲.
•  
• الکشف عن وجود عناصر من فیلق القدس فی المنطقة الخضراء^{[پیوند مرده]} الشرق الأوسط
•  
• «ژنرال بدون سایه خامنه‌ای». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۲.
•  
• «ساندی تایمز ادعا کرد: سردار سلیمانی، فرمانده ارتش از هم فروپاشیده عراق و عملیات دفاع از بغداد». وبگاه انتخاب. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۴.
•  
• ساندی تایمز: قاسم سلیمانی فرماندهی دفاع از بغداد را برعهده گرفته‌است بایگانی‌شده در ۲۷ آوریل ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine دویچه‌وله فارسی
•  
• سایه قاسم سلیمانی در کردستان عراق بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی
•  
• بی‌بی‌سی, شیرین جعفری. "وال‌استریت ژورنال: قاسم سلیمانی با حرکت‌های آمریکا مقابله می‌کند". BBC News فارسی. Archived from the original on 19 November 2018. Retrieved 3 January 2020.
•  
• جزئیات نیویورک تایمز از نقش قاسم سلیمانی در عراق بایگانی‌شده در ۱۶ مارس ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی
•  
• «زندگی سردار قاسم سلیمانی به روایت تاریخ». etemadnewspaper.ir. ۱۴ دی ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۹.
•  
• «قاسم سلیمانی، مشاور سرکوب معترضان در سوریه». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۹.
•  
• «Qasem Soleimani helped shape the brutality of the Syrian war».
•  
• iranianuk.com (۲۰۲۰). «قاسم سلیمانی، مشاور سرکوب معترضان در سوریه». iranianuk.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۹.
•  
• "General Admits Soleimani's Role In Syria's Civil War Long Before Jihadists Emerged". radiofarda. Archived from the original on 29 January 2020. Retrieved 2020-01-29.
•  
• «جنجال بر سر پرداخت حقوق به نیروهای نیابتی ایران درسوریه». دویچه وله فارسی. ۵ آوریل ۲۰۲۰.
•  
• «خلبان ماهان: همراه قاسم سلیمانی با هواپیمای مسافربری «هفت تن بار ممنوعه» به سوریه بردیم». رادیو فردا. ۲۹ خرداد ۱۳۹۹.
•  
• «قاسم سلیمانی از سپر انسانی برای حمل تجهیزات جنگی به سوریه استفاده می‌کرد؛ تأیید نقش هواپیمایی ماهان در فعالیت‌های نظامی». رادیو صدای آمریکا. ۲۹ خرداد ۱۳۹۹.
•  
• نگار, کاوه قریشی روزنامه. "سایهٔ قاسم سلیمانی در کردستان عراق". BBC News فارسی. Archived from the original on 13 October 2018. Retrieved 3 January 2020.
•  
• قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس و ترانه‌های فارسی و عربی بایگانی‌شده در ۲۵ فوریه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی
•  
• «قاسم قبل از حملهٔ داعش به مسعود بارزانی چه گفت؟». خبرگزاری مهر.
•  
• «سردار سلیمانی: کمتر از سه ماه دیگر جشن پیروزی پایان عمر داعش را اعلام می‌کنیم». ایرنا. ۳۰ شهریور ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «سردار سلیمانی: کمتر از سه ماه دیگر پایان عمر داعش را اعلام می‌کنیم». پارس تودی. ۳۱ شهریور ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «اعلام رسمی "پایان داعش" در نامه قاسم سلیمانی به خامنه‌ای». دویچه وله. ۲۱ نوامبر ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «ایان حکومت داعش/ قاسم قبل از موعد مقرر به وعده‌اش عمل کرد/فرماندهی میدانی سردار+فیلم». خبرگزاری میزان. ۲۹ آبان ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «سردار سلیمانی در پیامی به امام خامنه‌ای پایان داعش را رسماً اعلام کرد». خبرگزاری تسنیم. ۳۰ آبان ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۹ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «پاسخ رهبر انقلاب به نامه سرلشکر قاسم سلیمانی دربارهٔ پایان سیطره داعش». ایسنا. ۳۰ آبان ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «نامه سردار سلیمانی به رهبر انقلاب با اعلام پایان سیطره حکومت داعش». خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی. ۳۰ آبان ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «رئیس‌جمهور پایان داعش را به رهبر معظم انقلاب و سردار سلیمانی تبریک گفت». خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی. ۳۰ آبان ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «'İranlı Kasım Süleymani, 15 Temmuz darbe girişiminin engellenmesinde büyük rol oynadı' iddiası». euronews.com.
•  
• «مدیر شبکه تلویزیونی "قدس" ترکیه: قاسم سلیمانی جلوی کودتا را در ترکیه گرفت». عصر ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• معموری، علی (۳ نوامبر ۲۰۱۹). «بحران عراق؛ چرا برخی معترضان علیه ایران شعار می‌دهند؟». bbc.com/persian. بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• ۱۹ دی ۱۳۹۸ (۱۰ آبان ۱۳۹۸). «خامنه‌ای و سلیمانی، آماج شعارهای معترضان عراقی». radiofarda.com. رادیو فردا. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «چرا تهران نمی‌خواهد به تغییر رفتار شیعیان عراق اعتراف کند؟». independentpersian.com. ایندیپندنت فارسی. ۸ آبان ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۸.
•  
• MAGID, PESHA (7 January 2020). "In Death Suleimani May Achieve His Life's Dream: Preserving Iranian Power in Iraq". foreignpolicy.com. فارن پالیسی. Retrieved 7 January 2020.
•  
• «"سفر قاسم سلیمانی به عراق برای آموزش مقابله با اعتراضات"». dw.com. بخش فارسی دویچه وله. ۳۱ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• Welle (www.dw.com)، Deutsche. «"سفر قاسم سلیمانی به عراق برای آموزش مقابله با اعتراضات" | DW | 31.10.2019». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۹.
•  
• «حاج قاسم و حمایت از گروه‌های مبارز فلسطینی». نسیم آنلاین. ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ دی ۱۳۹۹.
•  
• «مقام حماس دربارهٔ دریافت «۲۲ میلیون دلار» پول نقد از قاسم سلیمانی؛ «چمدان‌هایمان دیگر جا نداشت»». رادیو فردا. ۸ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۸ دی ۱۳۹۹.
•  
• «عضو حماس: احمدی‌نژاد مرا به سلیمانی ارجاع داد و او ۲۲ میلیون دلار به ما داد». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۰-۱۲-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۸.
•  
• «#چمدان_دلار: قاسم سلیمانی سردار دلارها بود، نه سردار دل‌ها». ایران اینترنشنال. ۹ دی ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ دی ۱۳۹۹.
•  
• «نگاه کاربران به چمدان‌های دلار قاسم سلیمانی». رادیو فردا. ۸ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ دی ۱۳۹۹.
•  
• «روایت دسترسی سردار سلیمانی به اتاق خواب سران اسرائیل/ نقش حاج قاسم در پیروزی‌های مقاومت فلسطین». دنیای اقتصاد. ۴ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ دی ۱۳۹۹.
•  
• «اشاره وزارت خارجه آمریکا به نقش قاسم سلیمانی در سرکوب و کشتار معترضان در آبان‌ماه». صدای آمریکا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «خون ۵ کشته از۱۵۰۰ کشته دیگر رنگین‌تر است». independentpersian.
•  
• «تقدیر فرمانده سابق سپاه از نقش قاسم سلیمانی در سرکوب معترضان داخلی». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• Welle (www.dw.com)، Deutsche. «موضع‌گیری‌ها علیه توئیت خبرساز فرمانده پیشین سپاه | DW | 10.02.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• «اعتراف به نقش قاسم سلیمانی در سرکوب اعتراضات داخلی». سایت خبری تحلیلی زیتون. ۲۱ بهمن ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۲۰.
•  
• «شهید سلیمانی در ماجرای فتنه‌های ۷۸ و ۸۸ مسئولیتی نداشت». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۲-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• «ابهام دربارهٔ اصالت حساب توییتری محمدعلی جعفری». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۰-۰۲-۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «نقش قاسم سلیمانی در سرکوب اعتراض‌های ایران و منطقه؛ کشتار هزاران شهروند». ایران اینترنشنال. ۱۷ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «دفاع قالیباف از خود در پایگاه بسیج: مجوز حضور نظامی و تیراندازی در کوی دانشگاه را من گرفتم «سایت خبری تحلیلی کلمه». www.kaleme.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۶.
•  
• «ردپای قاسم سلیمانی در سرکوب؛ از کوی دانشگاه تا اعتراض‌های آبان». IranWire | خانه. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۶.
•  
• «ناگفته‌های صادق خرازی از زندگی شخصی، سردار سلیمانی و فتنه88- اخبار رسانه‌ها - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۱.
•  
• «سرلشکر سلیمانی: ملت ایران در فتنه ۸۸ و اغتشاشات اخیر بینی دشمن را به خاک مالید؛». تسنیم. ۲۲ بهمن ۱۳۹۶.
•  
• «قاسم سلیمانی در سرکوب اعتراضات داخل ایران هم نقش داشت؛ فرمانده سابق سپاه به نقش او اشاره کرد». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• Welle (www.dw.com)، Deutsche. «"سفر قاسم سلیمانی به عراق برای آموزش مقابله با اعتراضات" | DW | 31.10.2019». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• «قاسم سلیمانی مسئول سرکوب اعتراض‌های مردم ایران بود». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۰-۰۱-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• «مایک پمپئو: رژیم ایران به خانواده‌های جانباختگان اعتراضات اجازه سوگواری نمی‌دهد اما برای قاسم سلیمانی عزای عمومی اعلام کرده‌است». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۰.
•  
• «تحریم دو فرمانده سپاه قدس به دلیل سرکوب معترضان سوری». رادیو فردا. ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۰. از پارامتر ناشناخته |زیان= صرف‌نظر شد (کمک)
•  
• اتحادیه اروپا سه نظامی ایرانی را به اتهام کمک به سرکوب مردم سوریه تحریم کرد، بی‌بی‌سی فارسی، ۳۰ تیر ۱۳۹۰ http://www.bbc.com/persian/iran/2011/06/110624_l03_syria_iran_pasdars بایگانی‌شده در ۷ نوامبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
•  
• «قاسم سلیمانی به ترامپ: طرف حساب شما من هستم». دویچه وله. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۸.
•  
• «اظهارات سرباز آمریکایی دربارهٔ سخنان سردار سلیمانی». اسپوتنیک. ۴ آگوست ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۵ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «جانشین فرمانده سپاه تهران: اگر صادرات نفت ایران را منع کنند تنگه هرمز را می‌بندیم». یورونیوز. 4 ژولای 2018. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
•  
• «U.S. Strike Kills Iran's Most Important Military Commander». news.yahoo.com (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• «نسخه آرشیو شده». www.asriran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• Hassan، Falih؛ Rubin، Alissa J.؛ Crowley، Michael؛ Schmitt، Eric (۲۰۲۰-۰۱-۰۲). «Top Iranian General Qassim Suleimani Is Killed in U.S. Strike» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• «'قاسم سلیمانی در عراق کشته شده‌است'» (به انگلیسی). ۲۰۲۰-۰۱-۰۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• «پنتاگون: قاسم سلیمانی در اقدامی قاطع به دستور ترامپ کشته شد». radiofarda.com. رادیو فردا. ۱۳ دی ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۳۹۸.
•  
• روایت جدید از پهپادهایی که سردار سلیمانی را هدف گرفتند ایسنا، دریافت شده در ۹ دی ۱۳۹۹
•  
• نماینده پارلمان عراق: پهپادهایی که حاج قاسم سلیمانی و ابومهدی را ترور کردند از «عین الاسد» برخاسته بودند تسنیم، دریافت شده در ۹ دی ۱۳۹۹
•  
• ردگیری اطلاعاتی که قاسم سلیمانی را به کشتن داد رادیو فردا
•  
• «فتوای بی‌سابقه رهبر انقلاب دربارهٔ سردار سلیمانی / بدن «حاج قاسم» ۵ تکه شده بود». mashreghnews.ir. مشرق. ۱۰ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۳۹۹.
•  
• «تایید حکم اعدام برای فرد متهم به «افشای محل تردد قاسم سلیمانی»». radiofarda.com. رادیو فردا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۰ خرداد ۱۳۹۹.
•  
• «اصلاحیه قوه قضاییه: حکم اعدام موسوی مجد پیش از مرگ سلیمانی صادر شده‌است». رادیو فردا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ آبان ۱۳۹۹.
•  
• «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «Why the U.S. Assassination of Iranian Quds Force Leader Qasem Soleimani Has the U.S. Bracing for Retaliation». time.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• «Friday evening News of the British Army justification». telegraph.co.uk. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «Donald Trump's assassination of Qassem Suleimani will come back to haunt him». theguardian.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• Gilsinan، Kathy (۲۰۲۰-۰۱-۰۴). «It Wasn't the Law That Stopped Other Presidents From Killing Soleimani». The Atlantic (به انگلیسی). بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• "Was It Legal For The U.S. To Kill A Top Iranian Military Leader?". NPR.org. Archived from the original on 4 January 2020. Retrieved 2020-01-04.
•  
• ""Right-Wing Populists Will Sweep the Elections": U.S. Killing of Soleimani Helps Hard-Liners in Iran". Democracy Now!. Archived from the original on 4 January 2020. Retrieved 2020-01-04.
•  
• William Vuillez. «"Pas de guerre contre l'Iran": des manifestants défilent aux États-Unis». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• Maisant Ludovic. «Tensions avec l'Iran: sécurité renforcée et manifestations anti-guerre aux Etats-Unis». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «تصاویر/ اعتراض به ترور سردار سلیمانی در شهرهای آمریکا». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «تظاهرات مخالفان جنگ در 70 شهر آمریکا (+عکس)».
•  
• ایران وایر (۱۵ دی ۱۳۹۸). «بلقیس روشن، نماینده پارلمان افغانستان: کشته شدن قاسم سلیمانی تأثیر مثبتی بر افغانستان دارد». ایران وایر.
•  
• Seratnews.com، صراط نیوز | (۱۳۹۸/۱۰/۱۵–۰۹:۴۸). «اعتراض رشیدپور به حذف عکس سردار سلیمانی از اینستاگرام». fa. بایگانی‌شده از اصلی در 30 سپتامبر 2020. دریافت‌شده در 2020-01-05. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
•  
• «نسخه آرشیو شده». www.asriran.com. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• «واکنش هنرمندان به عروج «قاسم» / پیام‌هایی که حذف می‌شود!». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۱-۰۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۵ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• «حذف پست اینستاگرامی هنرمندان دربارهٔ شهادت قاسم +عکس». مشرق نیوز. ۲۰۲۰-۰۱-۰۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• «اینستاگرام علت حذف پست‌های مربوط به قاسم سلیمانی را تشریح کرد». bbc.com/persian. بی‌بی‌سی فارسی. ۱۴ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۴ دی ۱۳۹۸.
•  
• BBC
•  
• Business Insider
•  
• CNN
•  
• TBS News
•  
• Justice Security
•  
• Politico
•  
• «اولین واکنش مایک پمپئو پس از حمله آمریکا: عراقی‌ها خوشحالند که دیگر قاسم سلیمانی وجود ندارد». صدای آمریکا.
•  
• «ویدیو جشن شادی و پایکوبی جوانان عراقی در پی انتشار خبر کشته شدن قاسم سلیمانی». alarabiya.
•  
• «واکنش‌ها در آمریکا به کشته شدن قاسم سلیمانی». رادیو زمانه.
•  
• «قاسم سلیمانی در عراق کشته شد». zeitoons.
•  
• «فیلمهای شادی مردم عراق و ریختن آنها به خیابان بعد از کشته شدن قاسم سلیمانی نزدیک فرودگاه بغداد». irankargar.
•  
• «واکنش مردم عراق به کشته شدن قاسم سلیمانی در حمله هوایی آمریکا». aa.com.
•  
• «قاسم سلیمانی در حمله هوایی نیروهای آمریکایی در عراق کشته شد». euronews.
•  
• «Qasem Soleimani brutalised the Middle East, but the bloodshed is far from over». New Statesman. ژانویه ۳, ۲۰۲۰.
•  
• «تشییع جنازه قاسم سلیمانی در عراق؛ انفجارهایی در بغداد و موصل». بی‌بی‌سی فارسی. ۴ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۲۰.
•  
• «قاسم سلیمانی کشته شد: مردم عراق جشن شادی برپا کردند، علی خامنه‌ای تهدید کرد انتقام می‌گیریم!». کیهان لندن. ۱۳ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «پخش شیرینی در خیابان؛ واکنش مردم سوریه به قتل قاسم سلیمانی». iranwire.
•  
• «مخالفان حکومت سوریه برای مرگ سلیمانی سوگواری نمی‌کنند». diyaruna.
•  
• «Iran's top general Soleimani killed in US strike». CNN. ۴ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۲۰.
•  
• «'Nobody resembles him but Assad': Syrians celebrate death of Soleimani». The New Arab. ۷ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۲۰.
•  
• «Syria regime condemns Iran commander Qasem Soleimani killing, opposition rejoices». THE HINDU. ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «قتل قاسم سلیمانی». akhbar-rooz.
•  
• «شادی مردم ایران، عراق و منطقه از ضربه مهلک هلاکت سلیمانی». iranfreedom.
•  
• vanessa beeley / January 7, 2020
•  
• Washington Post, Jan. 8, 2020
•  
• «توفان توئیتری در پاسخ به تبلیغات رسانه‌های حکومتی: ایرانی‌ها می‌گویند از سلیمانی «متنفر» هستند | صدای آمریکا فارسی». ir.voanews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۳.
•  
• Hashemi، Layla M.؛ Wilson، Steven L. «Analysis | If any Iranians supported Soleimani's killing, it would've been dissidents on Twitter. The opposite happened» (به انگلیسی). Washington Post. شاپا 0190-8286. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۳.
•  
• «واکنش ایرانی‌ها به کشته شدن قاسم سلیمانی - جستجوی Google». www.google.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۳.
•  
• «مایک پنس: قاسم سلیمانی یک شیطان صفت و مسئول مرگ هزاران آمریکایی از جمله در حمله ۱۱ سپتامبر بود». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۷.
•  
• AFP (۲۰۲۰-۰۱-۰۵). «Pence's linkage of Soleimani to 9/11 hijackers is challenged». Business Standard India. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۷.
•  
• «Pence Is (Mostly) Right About Iran and the 9/11 Hijackers». National Review (به انگلیسی). ۲۰۲۰-۰۱-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۷.
•  
• «مایک پنس: به دلیل اقدام قاطعانه پرزیدنت ترامپ، امروز اثری از قاسم سلیمانی نیست». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
•  
• «وزیر خارجه آمریکا: موضع ما علیه جمهوری اسلامی مبتنی بر بازدارندگی است». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۹.
•  
• «مایک پمپئو از سیاست فشار حداکثری واشینگتن بر ایران و حذف قاسم سلیمانی دفاع کرد». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۲۰-۰۲-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۹.
•  
• «پرزیدنت ترامپ با اشاره به کشته شدن قاسم سلیمانی: «پدر بمب کنار جاده‌ای» باید پیش از اینها از میان می‌رفت». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۱.
•  
• «وزیر دفاع آمریکا: با کشتن قاسم سلیمانی، سپاه پاسداران در منطقه به عقب رانده شد». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۶.
•  
• Time of Israel
•  
• رادیو بین‌المللی فرانسه
•  
• Russian News Agency
•  
• The Moscow Times
•  
• Aljazeera Jan. 3rd 2020
•  
• CNN Jan. 4th
•  
• The Guardian, Jan. 3rd 2020
•  
• «نظر جان بولتون دربارهٔ قاسم سلیمانی: از خطرناک‌ترین انسان‌های جهان است!». صدای آمریکا. ۲۲ فروردین ۱۳۹۸.
•  
• «سناتور تد کروز: پایان کار قاسم سلیمانی، عدالتی فرخنده است که پس از مدت‌ها سرانجام اجرا شد». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• «بازتاب حضور مردم عراق در تشییع پیکر شهید سلیمانی در رسانه‌های روسیه». ایرنا.
•  
• «بازتاب حضور مردم عراق در تشییع پیکر شهید سلیمانی در رسانه‌های روسیه». ایسنا.
•  
• «تشییع جنازه‌های پرجمعیت ایران؛ از ناصرالدین شاه تا قاسم سلیمانی». بی‌بی‌سی فارسی.
•  
• "'Million mourner' Soleimani funeral procession said to be largest since Khomeini". timesofisrael. Archived from the original on 7 January 2020. Retrieved 19 March 2020.
•  
• "Khamenei Wants to Put Iran's Stamp on Reprisal for U.S. Killing of Top General". nytimes. Archived from the original on 10 January 2020. Retrieved 19 March 2020.
•  
• "Millions March to Honor General Soleimani". Financial Tribune. Retrieved 19 March 2020.
•  
• Alinejad, Masih. "Opinion | Don't believe Iranian propaganda about the mourning for Soleimani". Washington Post. Archived from the original on 9 January 2020. Retrieved 2020-05-06.
•  
• "Iranian Propaganda To Fill The Streets At Qassem Soleimani's Funeral – OpEd". Eurasiareview. Archived from the original on 13 January 2020. Retrieved 13 January 2020.
•  
• "'Basically propaganda': Soleimani funeral crowds create a false image of national mourning, analysts say". Washington examiner. Archived from the original on 13 January 2020. Retrieved 13 January 2020.
•  
• 1104 (۲۰۲۰-۰۱-۰۷). «آغاز انتقام سخت با شلیک ده‌ها موشک به پایگاه آمریکایی عین‌الاسد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۷.
•  
• «سپاه از حمله سنگین موشکی به پایگاه هوایی آمریکا در عراق خبر داد». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۰-۰۱-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۷.
•  
• «Patriot Missile Long-Range Air-Defence System, US Army». Army Technology (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۹.
•  
• «تشییع پیکر سردار سلیمانی همزمان با حملات به پایگاه‌های آمریکا در عراق + ویدئو». ir.sputniknews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۸.
•  
• «گزارش لحظه به لحظه عملیات "سردار سلیمانی": حملات موشکی سپاه به پایگاه السعد آمریکا در عراق+ ویدئو». ir.sputniknews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۸.
•  
• «موشک‌های شلیک شده سپاه به پایگاه عین الاسد آمریکا از چه نوعی بودند؟». ir.sputniknews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۸.
•  
• «پنتاگون: ایران موشک‌های بالستیک را به پایگاه‌های آمریکا در عراق شلیک کرد». ir.sputniknews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۸.
•  
• «درخواست کمک پزشکی پایگاه عین الاسد آمریکا از مقامات عراقی». ir.sputniknews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۸.
•  
• «(تصاویر) بقایای یک موشک شلیک شده از ایران در اربیل». fararu.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۸.
•  
• «خبرگزاری فارس - اطلاعیه مهم ستادکل نیروهای مسلح/ سقوط هواپیمای مسافربری ناشی از خطای انسانی سیستم پدافندی بود». خبرگزاری فارس. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
•  
• «ایران: هواپیمای اوکراینی در پی خطای انسانی هدف قرار گرفته‌است». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
•  
• «اشتباه پدافند سپاه موجب سقوط هواپیمای اوکراینی شد». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
•  
• "Boeing 737 Carrying 180 People Crashes in Iran, State Media Says". بلومبرگ. 2020-01-08. Archived from the original on 8 January 2020. Retrieved 2020-01-10.
•  
• «اغلب مسافران بوئینگ 737 تهران-کیف ایرانی بودند». خبرگزاری فارس. ۱۳۹۸-۱۰-۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• «ماجرای اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی چیست؟ ادعای رسانه‌های غربی و تکذیب ایران». آفتاب نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
•  
• «اطلاعیه ستادکل نیروهای مسلح: هواپیمای اوکراینی بر اثر خطای انسانی غیرعمد سقوط کرد- اخبار سیاسی - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۱۱.
•  
• «فیلم ۲۳ نفر ماجرای ۲۳ نفر از سربازان تحت امر قاسم سلیمانی در لشکر ثارالله کرمان در جنگ ایران و عراق است». خبرگزاری فارس. ۱۴ مهر ۱۳۹۷.
•  
• «معرفی کامل فیلم ۲۳ نفر؛ روایتی از آدم‌های واقعی جنگ». دوات آنلاین - پایگاه خبری و تحلیلی. ۲۰۲۰-۰۱-۰۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۶.
•  
• ««۲۳ نفر» بالاخره روی پرده نقره‌ای می‌رود». جهان نیوز. ۲۰۱۹-۱۲-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۶.
•  
• Welle (www.dw.com)، Deutsche. «دانشگاه مریلند چگونه در ایران نظرسنجی کرده‌است؟ | DW | 07.02.2018». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۵.
•  
• Foreign Ploicy The Dark Knight Rises بایگانی‌شده در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine
•  
• "Soleimani assassination sets back opposition to Iran's regime". Quartz publication. Archived from the original on 13 January 2020. Retrieved 13 January 2020.
•  
• Givetash, Linda (3 January 2020). "Who was Iran's Qassem Soleimani and why does his death matter?". nbcnews. Retrieved 10 May 2020.
•  
• *Dexter Filkins (30 September 2013). "The Shadow Commander". The New Yorker. Archived from the original on 31 March 2015. Retrieved 31 March 2015.
  • Joanna Paraszczuk (16 October 2014). "Iran's 'Shadow Commander' Steps Into the Light". The Atlantic. Archived from the original on 18 March 2015. Retrieved 31 March 2015.
  • Kambiz Foroohar. "Iran's Shadow Commander". Archived from the original on 2 April 2015. Retrieved 31 March 2015.
  • "RealClearWorld - Syria's Iranian Shadow Commander". Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 31 March 2015.
  • "Iran's 'shadow commander' steps into the spotlight". The Observers. Archived from the original on 8 July 2015. Retrieved 31 March 2015.
•  
• قاسم سلیمانی بر روی جلد نشریه آمریکایی «نیوزویک» بایگانی‌شده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine رادیو فردا
•  
• تلاش‌ها در مقابل تشیع شکست خواهد خورد^{[پیوند مرده]} رادیو فردا
•  
• «نام سردار قاسم سلیمانی در بین ۱۰ متفکر برتر امنیتی-دفاعی جهان». ایسنا. ۳ بهمن ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• ««سردار سلیمانی» در فهرست ۱۰ متفکر برتر مجله فارن پالیسی». ایلنا. ۱۳ اسفند ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• VICK, KARL (3 January 2020). "Why the U.S. Assassination of Iranian Quds Force Leader Qasem Soleimani Has the U.S. Bracing for Retaliation". time.com. Time (magazine). Archived from the original on 3 January 2020. Retrieved 7 January 2020.
•  
• Pollack, Kenneth M. (2017). "Major General Qasem Soleimani". time.com. تایم. Archived from the original on 7 January 2020. Retrieved 7 January 2020.
•  
• جاناتان مارکوس (3 ژانویه 2020 - 13 دی 1398). «قاسم سلیمانی، چرا فرمانده سپاه قدس را کشتند و چه اتفاقی خواهد افتاد؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
•  
• Gass, Nick. "Petraeus: Iran more of a threat than ISIL". POLITICO. Retrieved 2020-01-22.
•  
• «تمجید بی‌سابقه «ژنرال پترائوس» از «قاسم سلیمانی» - انتخاب». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• "تمجید «ژنرال پترائوس» از «قاسم سلیمانی»". پایگاه خبری الف. Archived from the original on 23 September 2016. Retrieved 30 June 2016.
•  
• «اعضای شورای شهر تهران به دو فوریت تغییر نام بزرگراه رسالت به شهید سردار «قاسم سلیمانی» رای مثبت دادند». تابناک. ۱۵ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «تغییر نام یک فرهنگ‌سرا به فرهنگ‌سرای قاسم سلیمانی». مشرق‌نیوز. ۱۴ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «تغییر نام فرهنگ‌سرای بهاران به فرهنگ‌سرای شهید قاسم سلیمانی». همشهری آنلاین. ۱۵ دی ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• «به نام قاسم سلیمانی؛ از کتاب و بازی کامپیوتری تا همایش 'مادران قاسم پرور'». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «۱۰۰مدرسه به‌نام «سپهبد حاج قاسم سلیمانی» مزین شد». ایسنا. ۲۰۲۱-۰۱-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «تغییر نام ورزشگاه بنیان دیزل به «سپهبد شهید قاسم سلیمانی»». ایسنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
•  
• "نامگذاری استادیوم بنیان دیزل به نام "شهید سپهبد قاسم سلیمانی"". سایت رسمی باشگاه ماشین‌سازی تبریز.
•  
• «مسابقات و لیگ‌های والیبال سال ۹۹ مزین به نام سردار سلیمانی شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۸-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «تغییر نام فرودگاه اهواز به سردار شهید سلیمانی با دستور وزیر راه». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۱-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «ایستگاه راه آهن کرمان به «شهید سپهبد قاسم سلیمانی» تغییر کرد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• 3009 (۲۰۲۰-۰۱-۰۵). «پایانه مرزی مهران به نام سردار شهید قاسم سلیمانی نامگذاری شد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «ایستگاه مترو هشتگرد به نام شهید قاسم سلیمانی نام‌گذاری شد- اخبار البرز - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «نامگذاری یگان‌های مرزی کشور به نام سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۲-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• 1384 (۲۰۲۰-۰۱-۰۶). «آزاد راه تهران_ پردیس به سردار سلیمانی تغییر نام یافت». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «۱۳ دی؛ روز جهانی مقاومت نامگذاری شد». ایرنا. ۱۷ دی ۱۳۹۸.
•  
• 923 (۲۰۲۰-۱۲-۳۱). ««چند کتاب خوب برای حاج قاسم» منتشر شد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «این ۱۰ کتاب درباره حاج قاسم سلیمانی را از دست ندهید!». خبرآنلاین. ۲۰۲۰-۰۱-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• 940 (۲۰۲۰-۱۲-۲۴). «بازی رایانه‌ای "قاسم ۱.۲۰ " در مشهد رونمایی شد». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «بازی موبایلی «سایه انتقام» در سالگرد شهادت سردار سلیمانی». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۱۲-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
•  
• «ردیف بودجه ۸٫۵ میلیاردی س‍پاه برای بنیاد قاسم سلیمانی». ایندیپندنت فارسی. ۱۳ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۵ دسامبر ۲۰۲۰. کاراکتر zero width joiner character در |عنوان= در موقعیت 26 (کمک); کاراکتر zero width joiner character در |نشانی= در موقعیت 88 (کمک)
•  
• مراسم بزرگداشت سردار شهید سلیمانی در دمشق ایرنا
•  
• مراسم گرامیداشت نخستین سالگرد شهید سلیمانی و همرزمانش آغاز شد ایلنا، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• مراسم بزرگداشت شهیدان سلیمانی و المهندس در دیالی/ عشایر: آمریکا شکست‌خورده از عراق خواهد رفت خبرگزاری تسنیم، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• تصاویر/ مراسم بزرگداشت سالگرد شهادت سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس خبرگزاری رسمی حوزه، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• برگزاری مراسم بزرگداشت اولین سالگرد شهادت سردار «سلیمانی» در انزلی خبرگزاری دفاع‌مقدس، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• بزرگداشت اولین سالگرد شهادت سردار سلیمانی در نقاط مختلف سیستان و بلوچستان خبرگزاری صدا و سیما، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• مراسم سالگرد شهادت سردار سلیمانی در مرز سوریه و عراق برگزار شد + تصاویر خبرگزاری رسمی حوزه، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• وبینار بزرگداشت سردار شهید سلیمانی در پرتغال برگزار شد خبرگزاری جمهوری اسلامی، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• برگزاری مراسم بزرگداشت سالروز شهادت سردار «قاسم سلیمانی» در «بوکمال» سوریه شبکه خبر، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• مراسم بزرگداشت سالگرد شهید حاج قاسم سلیمانی در عمان ایرنا، دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۹
•  
• «بیانات در مراسم اعطای نشان عالی ذوالفقار به فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران». پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار سیدعلی خامنه‌ای. ۱۹ اسفند ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۳ مارس ۲۰۱۹.
•  
• «نشان «ذوالفقار» چیست؟ و به چه کسانی اعطا می‌شود؟». خبرگزاری میزان. ۲۰ اسفند ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۰.
•  
• "Soleimani was official guest of Iraq: Judiciary". Tehran Times. 2020-01-04. Retrieved 2020-01-20.
•  
• «Iran playing for more than revenge». The Lethbridge Herald - News and Sports from around Lethbridge. ۲۰۲۰-۰۱-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۰.
•  
• «Subscribe to read | Financial Times». www.ft.com. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• «Who's Next? Trump Crossed a Line with Soleimani's Assassination». Defense One. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۴.
•  
• بیانات رهبر انقلاب هنگام اعطای نشان عالی ذوالفقار به سردار سلیمانی
•  
• Hassan، Falih؛ Rubin، Alissa J.؛ Crowley، Michael (۲۰۲۰-۰۱-۰۲). «Iran Confirms Death of Revolutionary Guard Commander in U.S. Strike» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۰۳.
•  
• @Khamenei_fa (13 دی 1398). "پیام تسلیت رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت شهادت سپهبد قاسم سلیمانی" (Tweet) – via Twitter. Check date values in: |date= (help)
•  

پیوند به بیرون

• قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس از دیروز تا به امروز. - YouTube در یوتیوب
• معمای قاسم سلیمانی و نقش وی در عراق المانیتور
• قاسم سلیمانی، فرمانده ای که نماینده علی خامنه ای در منطقه بود پوریا ماهرویان، بی‌بی‌سی فارسی
• زندگی‌نامه سردار قاسم سلیمانی از ابتدا تا سال ۲۰۰۰ علی الفونه
• فیلم اعتراف وزیر دفاع سوریه به نقش مستقیم قاسم سلیمانی در کشتار مردم سوریه

مناصب نظامی
عنوان جدید	فرمانده لشکر ۴۱ ثارالله ۱۳۶۱ – ۱۳۷۶	پسین: عبدالمحمد رئوفی‌نژاد
پیشین: احمد وحیدی	فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران ۱۳۷۶ – ۱۳۹۸	پسین: اسماعیل قاآنی