دبیر سومین همایش علمی هیئتها و آیین‌های مذهبی گفت: تقاطع هیئت و خانواده، پرسش اصلی این دوره از همایش است؛ جایی که دو نهاد اصیل جامعه دینی در مسیر ایجاد، تحکیم و تعالی یکدیگر قرار می‌گیرند.
به گزارش خبرنگار مهر، علی غلامی دبیر سومین همایش علمی هیئتها و آئین‌های مذهبی در نشست خبری سومین همایش علمی هیئتها و آئین‌های مذهبی که در مجتمع فرهنگی سرچشمه برگزار شد، گفت: پرسش اصلی این دوره از همایش، تقاطع هیئت و خانواده است.
یعنی نقطه برخورد این دو نهاد کجاست؟
برای پاسخ، دو گونه می‌توان به هرکدام نگاه کرد.
در نگاه نخست که در اندیشه مدرن رواج دارد، جامعه از دو نهاد تشکیل می‌شود: فرد و اجتماع.
در این تلقی از عالم، وقتی از جایگاه خانواده پرسیده می‌شود، گفته می‌شود خانواده بخشی از جامعه است و هرگونه سیاست‌گذاری برای آن باید ذیل نهاد جامعه انجام شود.
در ظاهر شاید اشکالی نداشته باشد، اما با تأمل روشن می‌شود که این نگاه، بخش مهمی از کارکردهای واقعی خانواده را نادیده می‌گیرد.
وی افزود: در نگاه دوم که در نظام فکری دین بر آن تأکید شده این است که ما سه نهاد داریم: فرد، خانواده و جامعه.
در این رویکرد، خانواده نه جزئی از جامعه، بلکه نهادی مستقل و اصیل در کنار فرد و جامعه به شمار می‌رود.
دلیل این اصرار آن است که سازوکار تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده با سازوکار جامعه تفاوت ماهوی دارد.
غلامی ادامه داد: برای مثال، اگر شخصی در جامعه به فردی صدمه‌ای بزند، رفتار او از منظر قانون جرم تلقی شده و در دادگاه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
اما همین رفتار اگر در فضای خانواده رخ دهد و در حد تربیت و تادیب باشد، نه جرم بلکه جزو حقوق تربیتی والدین محسوب می‌شود.
یعنی مفاهیم رفتار، مجازات و کنش در نهاد خانواده و در نهاد جامعه معنایی متفاوت دارد.
اگر خانواده را صرفاً ذیل جامعه تعریف کنیم، این تمایزها و امتیازات ارزشمند از میان می‌رود.پس بر اساس این نگاه، ما خانواده را نهادی اصیل و در کنار فرد و جامعه می‌دانیم، نه بخشی از یکی و تابع دیگری.
اما درباره هیئت نیز دو نوع نگاه وجود دارد.
نخست، نگاهی است که هیئت را محلی برای حزن و فرح می‌بیند؛ یعنی جایی برای گریه بر مصائب اهل‌بیت و شادی در اعیاد.
این تعریف لازم است، اما کافی نیست.
دبیر سومین همایش علمی هیئتها و آئین‌های مذهبی عنوان کرد: نگاه کامل‌تر می‌گوید هیئت، محل احیای امر اهل‌بیت (ع) است.
وقتی به این تعبیر می‌رسیم، دیگر تنها بر اندوه و شادی تکیه نمی‌کنیم، بلکه هیئت را بستری برای تحقق حیات دینی، تبیین معارف اهل‌بیت، و حتی پیدایش تمدن اسلامی می‌دانیم.حال اگر خانواده را نهادی اصیل، و هیئت را نهادی تمدن‌ساز بدانیم، تقاطع این دو در آنجاست که هیئت چه نقشی می‌تواند در ایجاد، تثبیت، تحکیم و تعالی خانواده ایفا کند و در برابر، خانواده چگونه می‌تواند در خدمت اهداف تمدن‌ساز هیئت قرار گیرد.
بر همین اساس، محورهای علمی همایش امسال نیز متناسب با این نگاه طراحی شده است.
وی افزود: برخی از محورها به تشکیل بنیاد خانواده می‌پردازند، مانند کار ویژه هیئت در ایجاد نهاد خانواده و برخی دیگر معطوف به تحکیم و تعالی آن هستند، مانند جایگاه هیئت در رشد و پایداری خانواده.
در برابر، محورهایی نیز داریم که به تعامل دوسویه هیئت و خانواده یا همان داد و ستد این دو نهاد می‌پردازند.
دبیر سومین همایش علمی هیئتها و آئین‌های مذهبی اضافه کرد: یعنی هم می‌پرسند هیئت چه برکاتی به خانواده می‌دهد و هم بررسی می‌کنند که خانواده چه نقشی در پویایی هیئت دارد.
برای روشن‌تر شدن سابقه کار، اشاره‌ای به دو دوره گذشته می‌کنم: در سال ۱۴۰۲، عنوان همایش هیئت در آئینه تاریخ بود که استاد رجبی‌دوانی زحمت دبیری علمی آن را بر عهده داشتند.
در آن دوره، حدود ۱۰۰ مقاله دریافت شد که از میان آن‌ها ۶۰ مقاله به مرحله نهایی پذیرش رسید.
در مسیر برگزاری نیز ۱۱ پیش‌نشست علمی برگزار شد و در تاریخ ۲۶ فروردین ۱۴۰۲، در دانشگاه علامه طباطبایی، افتتاحیه، شش پنل تخصصی و مراسم اختتامیه برگزار شد.
غلامی ادامه داد: در سال ۱۴۰۳، با عنوان روایت اجتماعی هیئت، دبیری علمی بر عهده استاد حمید پارسانیا بود.
در آن سال ۲۰۰ مقاله دریافت شد که از میان آن‌ها ۹۱ مقاله پذیرش شد.
۱۸ پیش‌نشست علمی برگزار شد و مراسم اصلی در تاریخ ۹ اسفند ۱۴۰۳، در دانشکده الهیات دانشگاه تهران با افتتاحیه، شش پنل تخصصی و اختتامیه برگزار شد.
اما در سال ۱۴۰۴ مطابق با برنامه‌ریزی جاری عنوان رسمی همایش هیئت کنشگر؛ قیام خانوادگی تعیین شده است.
بر اساس مصوبه شورای علمی، افتتاحیه، پنل‌های تخصصی و اختتامیه این دوره ان‌شاء‌الله در تاریخ ۲۱ خرداد ۱۴۰۵ برگزار خواهد شد.
در ابتدا قرار بود اختتامیه در اسفند سال جاری (۱۴۰۴) برگزار شود، اما به‌دلیل رخدادهای جنگ ۱۲ روزه و پیامدهای مرتبط با آن، تصمیم بر آن شد که همه برنامه‌ها افتتاحیه و پنل‌ها به‌صورت متمرکز در خرداد ۱۴۰۵ برگزار شد.
در ادامه حجت‌الاسلام مجید دایی دایی، عضو شورای علمی سومین همایش علمی هیئت و آئین‌های مذهبی به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: سخنان خود را با جمله‌ای از رهبر معظم انقلاب آغاز می‌کنم ایشان در سال ۱۳۹۵ در دیدار با مداحان فرمودند: پدیده مداحی در کشور ما پدیده‌ای منحصر به فرد است که شبیه آن را در هیچ جای دیگر دنیا نمی‌توان یافت و شایسته کار علمی است.
رهبر انقلاب در ادامه تأکید داشتند که این عرصه باید مورد توجه دانشگاهیان، اساتید و محققان قرار گیرد تا درباره آن کار علمی و تحلیلی انجام شود و راه‌های توسعه علمی آن تبیین شود.
متأسفانه ما این پدیده را جدی نگرفتیم، در حالی که پدیده‌ای بسیار مهم و تأثیرگذار است.
هیئت یک ظرفیت تمدنی بی‌بدیل در جامعه ماست
وی افزود: برای روشن شدن این موضوع، به چند نمونه از گذشته اشاره می‌کنم.
حدود پانزده سال پیش، در برخی دانشگاه‌های تهران و حتی در تعدادی از مؤسسات حوزوی قم و سایر شهرها، وقتی دانشجویی می‌خواست پایان‌نامه کارشناسی ارشد یا دکتری خود را درباره هیئت‌های مذهبی بنویسد، با مخالفت مواجه می‌شد.
در شوراهای علمی یا پژوهشی معمولاً می‌گفتند که هیئت نمی‌تواند موضوع پژوهش علمی باشد و موضوع باید تغییر کند.
چنین نگاهی باعث شد تا پژوهش‌های علمی در این حوزه جدی گرفته نشود، در حالی که هیئت می‌تواند به‌عنوان یک ابر پژوهشی مورد مطالعه قرار گیرد.
درون هیئت مسائل و ظرفیت‌های فراوانی نهفته است که نیازمند پاسخ‌های علمی و تحلیل‌های نظری است.
عضو شورای علمی سومین همایش علمی هیئت و آئین‌های مذهبی اضافه کرد: با رهنمودهای رهبر معظم انقلاب، فضای علمی کشور به‌تدریج به این موضوع توجه بیشتری نشان داد.
در این میان، زحمات مجموعه احیای امر اهل‌بیت (ع) مستقر در دانشگاه امام صادق (ع) نیز قابل تقدیر است؛ مجاهدت چندین‌ساله این مجموعه منجر به برگزاری همایش‌های علمی متعدد در این عرصه شده است.
همایشی که امروز در سومین دوره خود برگزار می‌شود، حاصل تلاش‌های علمی و پژوهشی دوستان در طول سال‌های اخیر است و در کنار برگزاری این همایش‌ها، نشست‌های تخصصی متعددی نیز برنامه‌ریزی و اجرا شده است؛ تاکنون حدود ۱۷ تا ۱۸ نشست تخصصی در دانشگاه‌های مختلف برگزار شده و نشست‌های دیگری نیز در دستور کار قرار دارد.
دایی دایی بیان کرد: نگاه ما به هیئت باید نگاه علمی باشد؛ هیئت یک ظرفیت بومی و تمدنی ایرانی اسلامی است، نه یک پدیده روزمره یا صرفاً احساسی.
متأسفانه گاهی با رویکردی سطحی به آن نگاه می‌شود.
به عنوان نمونه، یکی از پژوهشگران عرصه هیئت متنی را درباره انشعاب در هیئتها نوشته بود.
نگاه عامیانه به این موضوع معمولاً منفی است و آن را به‌عنوان اختلاف یا تفرقه تعبیر می‌کند، اما نگاه علمی می‌تواند آن را به‌مثابه روند طبیعی رشد و تکامل تحلیل کند.
همان‌طور که در سایر عرصه‌ها توسعه و شاخه‌زایی نشانه پویایی است، ممکن است ایجاد شعبه‌های جدید در هیئتها نیز لازمه رشد و پاسخ‌گویی به تنوع نسل‌ها و سلیقه‌ها باشد.
در کنار این موارد، موضوعات بسیاری وجود دارد که باید علمی بررسی شود؛ برای مثال، الگوی هیئت موفق دخترانه چیست؟
نمونه‌های مطلوبی در کشور داریم، اما آیا تاکنون تجربه‌نگاری و الگونگاری از آن‌ها صورت گرفته تا دیگران بتوانند از این الگوها بهره ببرند؟
وی با تاکید بر اینکه نگاهی آینده‌پژوهانه به هیئت باید داشت گفت: با گسترش هوش مصنوعی که توانایی سرودن شعر یا تولید مداحی و سخنرانی را پیدا می‌کند، باید پرسید جایگاه هیئت چگونه خواهد بود؟
البته واضح است که هیچ هوش مصنوعی نمی‌تواند جایگزین هوش مجالس حسینی و احساس جمعی اهالی هیئت شود، اما لازم است از هم‌اکنون اندیشمندان ما ابعاد این تحولات را پیش‌بینی و برای آن‌ها طراحی علمی داشته باشند تا دچار چالش‌های ناخواسته نشویم.
نمونه‌های دیگری نیز هست؛ به طور مثال، مجالس ترحیم که در واقع عمومی‌ترین هیئت خانوادگی جامعه محسوب می‌شود، کمتر مورد مطالعه علمی قرار گرفته است.
این نوع محافل اکنون با چالش‌هایی روبه‌رو هستند، در حالی که می‌توانند عامل پیوند خانوادگی و مذهبی باشند.
باید بررسی شود چگونه می‌توان ضعف‌ها را برطرف و کارکردهای مثبت آن را احیا کرد.
همچنین منبر هیئت قابلیت آن را دارد که به‌مثابه یک طرح درسی نگریسته شود.
سخنان ده‌جلسه‌ای یک منبر در هیئت از نظر عمق محتوایی گاه بیش از دو واحد درسی دانشگاهی است.
بنابراین لازم است متخصصان حوزه تعلیم و تربیت و فلسفه آموزش‌وپرورش در بازطراحی منبر مشارکت کنند تا محتوای آن با نسل جدید هم‌خوانی بیشتری یابد و تأثیرگذاری آن افزایش پیدا کند.
عضو شورای علمی سومین همایش علمی هیئت و آئین‌های مذهبی با بیان اینکه هیئت یک ظرفیت تمدنی بی‌بدیل در جامعه ماست عنوان کرد: در درون هیئت هم مسائل و آسیب‌هایی وجود دارد که باید علمی تحلیل شود، و هم ظرفیت‌هایی که می‌تواند به الگوسازی برای سایر حوزه‌های اجتماعی منجر گردد.
هیئت می‌تواند محور محله باشد و در حل مسائل اجتماعی نقش‌آفرینی کند؛ این مهم تنها با نگاه علمی و نظام‌مند شدنی است.
به عنوان نمونه، روش‌های انگیزش در هیئتها یکی از حوزه‌های مغفول مانده است.
همان پیرغلام یا بانی که سال‌ها توانسته جوانان و پیران را گرد هم آورد، در واقع از یک فناوری فرهنگی بومی بهره می‌برد.
اگر این تجربه‌ها به‌صورت علمی ثبت و الگونگاری شود، می‌توان از آن در سایر نهادهای فرهنگی و آموزشی نیز بهره برد.