در قرآن مجید درباره آفرینش کوه ها، تعبیرات مختلف و پر معنایى دیده مى شود.

در یک جا مى فرماید: (وَأَلْقَى فِى الاَْرْضِ رَوَاسِىَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَأَنْهَاراً وَسُبُلا لَّعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ): «و در زمین، کوه هاى استوارى قرار داد تا شما را نلرزاند; و نهرها و راه هایى ایجاد کرد، تا (به مقصدتان) راه یابید»(1).

در جاى دیگر مى فرماید: (أَلَمْ نَجْعَلِ الاَْرْضَ مِهَاداً ـ وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً): «آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟! ـ و کوه ها را میخ هایى (براى زمین)؟!»(2).

و در آیه دیگر مى خوانیم: (وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِىَ شَامِخَات وَأَسْقَیْنَاکُمْ مَّاءً فُرَاتاً): «و در آن کوه هاى استوار و بلندى قرار دادیم، و آبى گوارا به شما نوشاندیم»(3).

و نیز مى فرماید: (وَأَلْقَى فِى الاَْرْضِ رَوَاسِىَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّة): «و در زمین کوه هاى استوارى قرار داد مبادا شما را بلرزاند (و آرامش را از شما بگیرد) و از هرگونه جنبنده اى روى آن منتشر ساخت»(4).

و آیات دیگرى نیز به همین مضمون یا نزدیک به آن در قرآن مجید دیده مى شود.

نخستین چیزى که در این آیات به آن برخورد مى کنیم تأثیر وجود کوه ها در آرامش زمین است که گاه از آن به «اوتاد» (میخ ها) تعبیر شده است که معمولا براى محکم کردن قسمت هاى مختلف درها و صندوق ها و کشتى ها و مانند آن، یا براى نگهداشتن چادرها در برابر وزش بادها، مورد استفاده قرار مى گیرد، و گاه تعبیر آن «اَنْ تَمیدَ بِکُم» که از ماده مَیدَان (به معناى لرزش و اضطراب) گرفته شده، یعنى کوه ها مانع اضطراب و لرزش زمین است.

این مطلبى است که در آن عصر و زمان، هیچ کس از آن آگاهى نداشت امّا امروزه به خوبى مى دانیم که نقش کوه ها از این نظر چیست; زیرا: اولا کوه ها در حقیقت حکم یک زره فولادین را دارند که دور تا دور زمین را احاطه کرده و با توجه به ارتباط و پیوندى که در اعماق زمین به هم دارند، یک شبکه نیرومند سرتاسرى را تشکیل مى دهند و اگر چنین نبود، و سطح زمین را خاک هاى نرم پوشانده بود و به آسانى تحت تأثیر جاذبه نیرومند ماه قرار مى گرفت و جزر و مد در خشکى ها مانند جزر و مد در دریاها، همه چیز را به لرزه در مى آورد و اضطراب و حرکت و لرزش در طول شبانه روز بر سطح زمین حکم فرما بود; و هر ساختمانى را ممکن بود ویران کند.

ولى وجود این زره محکم، این جزر و مد را به حداقل مى رساند. هم اکنون نیز پوسته محکم زمین در هر شبانه روز به مقدار سى سانتیمتر بالا و پایین مى آید; به خلاف دریاها که گاهى بر اثر جزر و مد چندین متر بالا و پایین مى شود.

جاذبه خورشید نیز، جزر و مدى هر چند خفیف تر به وجود مى آورد; و اگر ماه و خورشید در مسیر خود در یک سو واقع شوند و این دو جاذبه در یک جهت قرار گیرند، این حرکات قوى تر و شدیدتر است.

ولى قرآن مى گوید: «کوه ها که میخ هاى زمین اند، آن را از لرزش ها حفظ مى کنند».

ثانیاً: فشار درونى زمین که بر اثر حرارت مرکزى فوق العاده آن به صورت مداوم بر قشر زمین اثر مى گذارد; اگر کوه ها نبودند، سرچشمه اضطراب مداوم زمین محسوب مى شدند.

حال فکر کنید اگر این نوسان حرکت جزر و مدى و فشار درونى، بر اثر نرم بودن پوسته زمین شدت مى یافت; آیا هرگز آرامشى که امروز احساس مى کنیم وجود داشت؟ آیا خانه و لانه و قرارگاهى، براى استراحت پیدا مى شد؟

ثالثاً: امروزه ثابت شده که کوه ها با پنجه هاى نیرومند خود هواى اطراف زمین را با خود مى چرخانند. حال فرض کنیم اگر کره زمین با همین سرعتى که دارد ـ هر دقیقه تقریباً سى کیلومتر به دور خود گردش مى کند ـ حرکت مى کرد; و بر اثر نبودن کوه ها هواى اطراف آن چنین گردشى نداشت، از برخورد شدید مولکول هاى هوا با سطح زمین دائماً طوفان ها و گرد و غبارهاى شدیدى بر مى خاست و از این گذشته چنان حرارتى تولید مى شد که همه چیز را مى سوزاند ( همان گونه که اگر هواپیماهاى سریع السیر در طبقات پایین هوا سیر کنند; چنان بال هاى آنها داغ مى شود که ممکن است خطرات مهمى ایجاد کند; لذا مجبوراند اوج بگیرند و در طبقات بالا که هوا بسیار رقیق است حرکت نمایند تا تماس با هوا که منشأ ایجاد حرارت است کمتر شود).

آرى! پستى ها و بلندى ها و کوه هاى زمین، این مشکل را حل کرده و قشر عظیم جوّ را به همراه حرکت زمین مى چرخاند; درست مانند دندانه هاى چرخ هاى دنده دار که همراه خود اشیاء دیگر را به گردش در مى آورد.

بنابراین کوه ها مایه آرامش زمین و ساکنان آن در برابر جاذبه ماه و خورشید و فشار درونى و طوفان هاى دائمى شدید و هم تولید حرارت غیر قابل تحمّل است.

از سوى دیگر، در آیات فوق اشاره اى به وجود رابطه میان کوه ها و نزول باران و سیراب شدن زمین ها، و به دست آمدن ماء فرات (آب گوارا) شده است، مى فرماید: «در زمین کوه هاى استوار و بلندى قرار دادیم و آبى گوارا به شما نوشاندیم».

مسلماً رابطه دقیق این دو با هم در گذشته شناخته شده نبود; ولى در این عصر مى دانیم; اولا: کوه ها سبب جمع شدن بخار آب، یعنى تراکم ابرها و ثانیاً سبب برودت قشر هواى مجاور آن مى شود; و ثالثاً قسمت مهمى از نزولات آسمانى را به صورت برف و یخ در خود نگه مى دارد و منبع دائمى براى جریان آب در سطح زمین و هدر نرفتن نزولات آسمانى مى گردد. به علاوه دامنه کوه ها، با قشر ناصاف خود، امواج آب را زیرورو ـ و در معرض هواى سالم قرار مى دهد ـ و تصفیه مى کند و ماء فرات (آب گوارا) تحویل مى دهد.

از همه اینها گذشته نکته جالب دیگرى که مورد توجه بعضى از دانشمندان در رابطه با کوههاى زمین قرار گرفته، این است که: کوهها در برابر نوسانات فشار زمین، حکم چرخ لنگر را دارد که جلو تغییر سرعت را مى گیرد.

توضیح این که: منظور از چرخ لنگر همان چیزى است که در کلیه وسایلى که حرکت دورانى مشابه دارند به صورت چرخ سنگینى به نام چرخ طیار یا چرخ لنگر، روى محور آن نصب مى کنند تا سرعت آن را تنظیم کند. فى المثل اگر فشارى از خارج، بر روى آن وسیله که حرکت دورانى دارد وارد شود و ناگهان فشار قطع گردد، آن وسیله با یک جهش، به جلو مى پرد و ضربه اى بر آن دستگاه وارد مى کند. اما اگر چرخ لنگر بر آن نصب گردد، آن فشار را در خود ذخیره مى کند; و تدریجاً باز مى گرداند بى آن که ضربه اى بر آن دستگاه وارد شود (دقت کنید).

این از یک سو، از سوى دیگر طوفان هاى وحشتناک، گاه در جهت مخالف یا موافق زمین مىوزد و مى تواند روى حرکت آن اثر بگذارد; وقتى فشار طوفان فرو نشست، تبدیل به یک شتاب مى شود که ضربه اى سخت بر همه موجودات روى زمین وارد مى سازد، و همه چیز را در هم مى ریزد.

ولى وجود کوه ها که به منزله چرخ لنگر است تمام این فشارهاى مثبت و منفى را در خود ذخیره کرده و از ورود ضربه ها، جلوگیرى مى کند و حرکت متوازن زمین را حفظ مى نماید; و به تعبیر قرآن مانع لرزش ها و به هم خوردن آرامش مى گردد.

اگر در تاریخ نزول این آیات، بحثى درباره مسائل چرخ لنگر و آثار آن در دنیاى آن روز وجود داشت; تعبیرات این آیات عجیب و شگفت آور نبود; ولى با توجه به اینکه در آن زمان چنین مسائلى ابداً سابقه نداشت، مخصوصاً در محیط جزیرة العرب نامى از فیزیک نبود تا چه رسد به این مسائل پیچیده، باید اقرار کرد که بیان چنین آیاتى معجزه بزرگ علمى محسوب مى شود(5).

نکته دیگر این که قرآن در مورد ایجاد کوه ها، گاه مى گوید: (وَأَلْقَى فِی الاَْرْضِ رَوَاسِىَ): «در زمین کوه هاى استوار قرار داد».(6)

در جاى دیگر مى فرماید: (أَمَّنْ جَعَلَ الاَْرْضَ قَرَاراً... وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِىَ): «آیا کسى که زمین را قرارگاه قرار نمود... و براى آن کوه هاى ثابت و پابرجا قرار داد».(7)

این تعبیرات و مانند آن که مکرر در قرآن مجید آمده به وضوح نشان مى دهد که آفرینش کوه ها بعد از خلقت زمین بوده است. علم امروز نیز به روشنى این معنا را ثابت کرده که بسیارى از کوه ها در نتیجه چین خوردگى زمین، و قسمتى بر اثر مواد مذاب آتشفشانى، و قسمت دیگرى به خاطر شستشوى مواد سست از اطراف مواد سخت زمین بر اثر نزول باران هاحادث شده; و تمام اینها بعد از خلقت و آفرینش زمین صورت گرفته است.

مسلماً هنگامى که این آیات از قرآن نازل شد هیچ یک از این مسائل شناخته شده نبود.

1. سوره نحل، آیه 15.
2. سوره نبأ، آیه 6 و 7.
3. سوره مرسلات، آیه 27.
4. سوره لقمان، آیه 10.
5. آنچه در بالا آمد، خلاصه بسیار فشرده اى از مقاله محققانه اى که تحت عنوان اثر کوهها در آرامش زمین (مسأله چرخ لنگر در قرآن) در مجله دینى و علمى مکتب اسلام شماره 8، سال 13 (صفحه 68 تا 73) بود و مربوط به سال 51 است. براى توضیح بیشتر در این زمینه و آگاهى از فرمول هاى آن مى توانید به مقاله مزبور و پیوست آن مراجعه فرمایید.
6. سوره نحل، آیه 15.
7. سوره نمل، آیه 61.