أَلَم نَشرَح لَک صَدرَک (انشراح: 1)
[ای پیامبر،] آیا سینه ات را برایت نگشودیم؟ (آیا به تو شرح صدر و حوصله و گذشت ندادیم؟).
فَمَن یرِدِ اللَّهُ أَن یهدِیهُ یشرَح صَدرَهُ لِلإِسلامِ وَمَن یرِد أَن یضِلَّهُ یجعَل صَدرَهُ ضَیقًا حَرَجًا کأَنَّما یصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کذلِک یجعَلُ اللَّهُ الرِّجسَ عَلَی الَّذینَ لا یؤمِنونَ (أنعام: 125)
پس هر که را خدا خواهد هدایت نماید، سینه اش را برای [پذیرش] اسلام می گشاید و هر کس را که بخواهد گمراه کند، سینه اش را در تنگی دشواری قرار می دهد چنان که گویی به سختی در آسمان بالا می رود [و] بدین سان خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند، قرار می دهد.
أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدرَهُ لِلإِسلامِ فَهُوَ عَلی نورٍ مِن رَبِّهِ فَوَیلٌ لِلقاسِیةِ قُلوبُهُم مِن ذِکرِ اللَّهِ أُولئِک فی ضَلالٍ مُبینٍ (زمر: 22)
پس آیا کسی که خدا سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشوده و او از جانب پروردگارش بر نوری [از هدایت استوار] است [مانند فرد سنگدل گمراه است]؟ پس وای به حال کسانی که دل هایشان از یاد خدا سخت شده است! [و یاد خدا تأثیری در دل هایشان ندارد] که چنین کسانی در گمراهی آشکاری هستند.
إِنَّ إِبراهیمَ لَحَلیمٌ أَوّاهٌ مُنیبٌ (هود: 75)
به راستى که ابراهیم بردبار و مهربان و اهل انابه بود
وَعِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ یَمشونَ عَلَى الأَرضِ هَونًا وَإِذا خاطَبَهُمُ الجاهِلونَ قالوا سَلامًا (فرقان: 63)
و بندگان [خداى] رحمان کسانى هستند که بر روى زمین با آرامش و فروتنى راه مى‌روند و هنگامى که نادانان [با گفتار ناروا] آنها را مورد خطاب قرار مى‌دهند، [در مقابل] با گفتارى مسالمت آمیز، پاسخ می‌گویند.
خُذِ العَفوَ وَأمُر بِالعُرفِ وَأَعرِض عَنِ الجاهِلینَ (أعراف: 199)
[اى پیامبر،] عفو و گذشت پیشه کن و به کار پسندیده فرمان ده و از نادانان روی بگردان.
شرح صدر و حلم در روایات
مجمع البیان: روایت شده است هنگامی که آیه ««فَمَنْ یرِدِ اللّه أن یهدِیهُ.. .؛ پس کسی را که خدا بخواهد هدایتش کند» نازل شد، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد: شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود: نوری است، که خدا در دل مؤمن می افکند و بدان سبب سینه اش فراخ می گردد و گشاده می شود.
عرض کردند: آیا برای شناخت آن نشانه ای وجود دارد؟ فرمود، آری، روی آوردن به سرای جاودانی و دوری گزیدن از سرای پوچی و فریب، و آماده شدن برای مرگ پیش از فرا رسیدن آن.[1]
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام: إنّ اللّه إذا أرادَ بعَبدٍ خَیرا شَرحَ صَدرَهُ للإسلامِ، فإذا أعْطاهُ ذلک أنْطقَ لِسانَهُ بالحقِّ، و عَقَدَ قلبَهُ علَیهِ فعَمِلَ بهِ، فإذا جَمعَ اللّه لَهُ ذلک تَمَّ لَهُ إسلامُهُ.
امام صادق علیه السلام: هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد سینه اش را برای اسلام فراخ گرداند؛ و چون این نعمت را به او عطا کند، زبانش به حقّ گویا شود و دلش با حقّ گره خورد و به آن عمل کند و چون خداوند این امور را در او گرد آورد، اسلامش به کمال رسیده است.[2]
رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : و الّذی نَفْسی بِیَدِهِ ، ما جُمِعَ شَیءٌ إلى شَیءٍ أفضَلَ مِن حِلمٍ إلى عِلمٍ.
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سوگند به آن که جانم در دست اوست، چیزى با چیزى جمع نشد که بهتر از جمع علم و حلم باشد.[3]
درخواست شرح صدر از خداوند
قالَ رَبِّ اشرَح لی صَدری (طه: 25)
[موسی] گفت: پرورگارا، سینه ام را برایم گشاده کن.
دُعَاءُ اَلْیوْمِ اَلْخَامِسِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ:...اَللَّهُمَّ اُرْزُقْنِی سَلاَمَةَ اَلصَّدْرِ وَ اَلسَّکینَةَ إِلَی مَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی اَللَّهُمَّ اُرْزُقْنِی شَرْحَ اَلصَّدْرِ وَ اِنْفِتَاحَهُ لِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی.. .[4]
خداوندا! سلامت صدر (سینه ای عاری از گناه) و سکینه و آرامش نسبت به آنچه دوست می داری و از آن خوشنودی، روزی من ساز.
پروردگارا! شرح صدر و گشادگی سینه نسبت به آنچه دوست می داری و از آن خوشنودی، روزی من ساز.
سعه صدر و حلم امام حسن مجتبی علیه السلام
«فی حدیث: ان الحسن علیه السلام کان من اوسع الناس صدرا و اسجحهم خلقا.»
در حدیثی آمده است که: امام مجتبی علیه السلام سعه صدرش از همه بیشتر و از نظر اخلاق معتدلترین مردم بود.[5]
ابن خلکان از ابن عایشه نقل کرده که مردی از اهل شام می گوید: من وارد مدینه شدم؛ مردی را دیدم که بر استر خود سوار است، و همانند او در زیبایی صورت و لباس و چهارپا ندیدم. قلبم به او متمایل شد. سوال کردم که او کیست؟ گفتند: این شخص حسن بن علی بن ابی طالب است. دلم تبدیل به بغض و حسد نسبت به علی (علیه السّلام) شد و به ایشان ناسزا گفتم. امام مجتبی (علیه السّلام) صبر کرد تا سخنم به پایان رسید، آن گاه به سویم آمد، تبسمی کرد و سپس فرمود: پیر مرد! فکر می کنم غریب هستی و شاید در اشتباه افتاده ای. اگر به چیزی نیازی داری، برآورده کنیم، اگر راهنمایی می خواهی، راهنمائیت کنیم و اگر گرسنه ای سیرت کنیم، اگر برهنه ای لباست دهیم، و اگر نیازمندی، بی نیازت کنیم، اگر جا و مکان نداری، مسکنت دهیم، و می توانی تا برگشتنت میهمان ما باشی و.... مرد شامی در برابر این خلق عظیم شرمنده شد، گریه کرد و گفت: «اشهد انک خلیفه الله فی ارضه، الله اعلم حیث یجعل رسالته؛ گواهی می دهم که تو جانشین خدا در زمین هستی، خدا بهتر می داند که رسالت خویش را کجا قرار دهد.» و سپس فرمود: تو و پدرت نزد من مبغوض ترین افراد بودید، ولی اکنون محبوب ترین افراد در نزدم هستید. او می گوید: من از نزد او رفتم در حالی که کسی محبوب تر از او نزد من نبود و هر گاه طریقه مقابله او را با خودم یاد می کنم و آنچه که من با او انجام دادم، او را سپاس گفته و خودم را سرزنش می نمایم.[6]
اسوه حلم
آن که حریمش حَرَم کبریا است
خاک درش کعبه اهل وفا است
آن که سراپا همه لطف است و مهر
وآن که دلش منبع فیض خدا است
شخص شرف گوهر بحر کَرَم
وآن که رخش آینه حق‌نما است
اُسوه حلم است و مُدارا و صبر
مظهر بخشایش و صلح و صفا است
عین کمالات و خصال نکو
معدن ایثار و گذشت و حیا است
آن که پس از شاه ولایت على
مقصد و مقصود ز دو انمّا است
آیهة تطهیر و فمن حاجک
سوره‌اى از منقبتش هل أتى است[7]
پی نوشت ها:
[1] مجمع البیان : 4/561.
[2] الکافی : 8/13/1 .
[3] الخصال : 5/11 .
[4] بحار الأنوار، ج ۹۵، ص ۲۳.
[5] اعیان الشیعه ج ۱ ص ۵۶۳.
[6] ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۲، ص۶۷.
[7] سروده آیت الله صافی گلپایگانی در وصف امام حسن مجتبی (ع)؛ قدس آنلاین