عمل صالح به‌معنای کار نیک است که در متون دینی، در کنار ایمان به خدا، شرط سعادت انسان معرفی شده است. قرآن مؤمنانی را که عمل صالح انجام می‌دهند بهترین مخلوقات خدا توصیف کرده است. طبق آیات قرآن، در قیامت، اهل دوزخ آرزو می‌کنند به دنیا برگردند تا عمل صالح انجام دهند. در قرآن نتیجه عمل صالحِ همراه با ایمان، حیات طیبه است. قرآن تمام انسان‌ها، به‌جز مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند را در زیان می‌بیند.
عمل صالح هر کار شایستهٔ فردی و اجتماعی را شامل می‌شود. برخی از مصادیق عمل صالح چنین شمرده شده‌اند: اطاعت از خدا، انفاق، ادای واجبات و ترک محرمات، کسب علم و دانش، عبادت، و هر کاری که سبب پیشرفت جامعه شود. قرآن‌پژوهان می‌گویند ایمان و عمل صالح بر یکدیگر اثر متقابل دارند و وجود هریک مایهٔ تکامل دیگری است و نه ایمان و نه عمل صالح، به‌تنهایی، سبب رستگاری انسان نمی‌شود. آنان معتقدند هرکس از ایمان و عمل صالح بیشتر و بالاتری برخوردار باشد، به همان میزان، به مرتبه بالاتری از رستگاری دست خواهد یافت.
جایگاه
هركس به لقاى پروردگار خود اميد دارد بايد به عمل صالح بپردازد. آیه ۱۱۰ سوره کهف
در قرآن، در کنار ایمان، عمل صالح، شرط رستگاری و سعادت انسان‌ها بیان شده است.[۱] توصیه به عمل صالح و پاداش بهشت برای آن، در بسیاری از آیات قرآن[۲] آمده است.[۳] عمل صالح ۸۷ بار به صورت‌های گوناگون در قرآن آمده است.[۴] تعبیر «الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَات» بسیار در قرآن دیده می‌شود.[۵] طبق گفته قرآن، هر فردی که عمل صالح انجام می‌دهد، در حالی که مؤمن باشد، به بهشت می‌رود.[۶]
مفسران تأکید کرده‌اند آنچه در دین اهمیت دارد و سبب سعادت و کرامت انسانی می‌شود ایمان و عمل صالح است.[۷] گفته شده دوستی راستین با خداوند آن است که عمل صالح را منعکس سازد و گرنه ایمان بدون عمل صالح خودفریبی است.[۸]
معنا و مصادیق عمل صالح
عمل صالح را مفهومی کلی، به‌معنای کار نیک و خوب دانسته[۹] و گفته‌اند هر کار شایستهٔ فردی، اجتماعی، عبادی و سیاسی را در بر می‌گیرد.[۱۰] اطاعت از خدا،[۱۱] جهاد،[۱۲] تبعیت از پیامبر(ص)،[۱۳] انجام واجبات و ترک محرمات،[۱۴] انجام عبادات، انفاق، کسب علم و دانش، و هر کار شایسته‌ای که سبب پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه‌ها شود [۱۵] از مصادیق عمل صالح است.
پیوند ایمان و عمل صالح
هر مرد یا زنی کار نیکی انجام دهد، درحالی‌که مؤمن است، حیات طیبه (زندگى خوش و پاكيزه) به او خواهيم داد. «آیه ۹۷ سوره نحل»
به‌گفته جعفر سبحانی، در اکثر مواردی که قرآن از عمل صالح سخن گفته، ایمان به خدا را نیز مطرح کرده است.[۱۶] به‌باور وی، ایمان و عمل صالح هریک بر دیگری اثر متقابل دارد و وجود هریک مایه تکامل دیگری است.[۱۷] ایزوتسو، قرآن‌پژوهش ژاپنی گفته است این وابستگی چندان است که می‌شود ایمان را با عمل صالح تعریف کرد و عمل صالح را با ایمان.[۱۸] مفسران، برپایه آیات قرآن نتیجه گرفته‌اند که تنها، عمل صالحی پذیرفته می‌شود که با ایمان همراه باشد.[۱۹] همچنین می‌گویند عمل صالح میوه درختِ ایمان[۲۰] و زاییده آن است.[۲۱]
نتیجه عمل صالح
براساس قرآن، ثمره عمل صالح هم در دنیا و هم در آخرت دیده می‌شود[۲۲] و هرکس از ایمان و عمل صالح بیشتر و بالاتری برخوردار باشد، به همان میزان، به مرتبه بالاتری از رستگاری دست خواهد یافت.[۲۳] در آیه ۷ سوره بینه مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند بهترین مخلوقات خدا توصیف شده‌اند.[۲۴] در آیه ۱۰ سوره فاطر، گفتار پاکیزه (اعتقاد صحیح) و عمل صالح سبب قرب معنوی شناخته شده است.[۲۵] در آیاتی از قرآن[۲۶] آمده است اهل دوزخ در قیامت آرزو می‌کنند به دنیا برگردند تا عمل صالح انجام دهند.[۲۷] درجات عالی بهشت به مؤمنانی وعده داده شده که عمل صالح انجام داده‌اند.[۲۸] قرآن تمام انسان‌ها به جز مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند را در خُسران (زیان) می‌بیند.[۲۹]
برای مطالعهٔ بیشتر
- چیستی عمل صالح در قرآن کریم، سید مصطفی احمدزاده، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- عمل صالح و مصادیق آن در قرآن کریم، طیبه اکبری‌راد، تهران، کویر، ۱۳۸۸ش.
پانویس
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۱۴۲ و ج۱۶، ص۱۴۱؛ منتظری، اسلام دین فطرت، ۱۳۸۵ش، ص۲۹۸؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۲، ص۹۶.
- از جمله، آیه ۱۰ و ۳۷ سوره فاطر، آیه ۹۷ سوره نحل، آیه ۸۸ و ۱۱۰ سوره کهف، آیه ۹ سوره تغابن، آیه ۳ سوره عصر، آیه ۵۵ سوره نور، آیه ۱۲۰ سوره توبه، آیه ۶۲ سوره بقره، آیه ۱۵ سوره جاثیه، آیه ۶۷ سوره قصص، آیه ۱۴، ۲۳ و ۵۶ سوره حج، آیه ۱۲ سوره محمد، آیه ۸۲ سوره بقره، آیه ۷۵ سوره طه.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۸ و ۳۴۵؛ محسنی، انوار هدایت، ۱۳۹۴ش، ج۱، ص۳۴۸.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۸.
- مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۲۰.
- قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۷۰.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۸۲؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۲۹.
- مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۱۴.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۹؛ خوشدل مفرد، «بررسی حوزه معنایی عمل صالح در قرآن»، ص۱۷.
- طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۵۷؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۱۵۴؛ کاشانی، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، ج۱۰، ص۳۱۴.
- میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۴۶۸.
- طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۴۰۳.
- کاشانی، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، ج۵، ص۳۷۵.
- خوشدل مفرد، «بررسی حوزه معنایی عمل صالح در قرآن»، ص۱۷.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۹۹.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۰ و ۳۴۱.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۸.
- ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ۱۳۹۴ش، ص۴۱۵.
- قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۵۷۷؛ ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، ص۱۲۲.
- مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۱۵۳؛ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۲۰.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۶.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۴.
- مصباح یزدی، رستگاران، قم، ص۱۴۴.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۰۸؛ ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، ص۱۳۴.
- سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۱۹۴.
- آیه ۱۰۰ سوره مؤمنون، آیه ۱۲ سوره سجده، آیه ۳۷ سوره فاطر.
- ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۵۱؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۰۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۲۷۵.
- طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۱۸۳.
- ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، ص۱۲۱.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- ارزانی، حبیب‌رضا، و محمدرضا ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، اخلاق، شماره ۹، سال سوم، بهار ۱۳۹۲ش.
- ایزوتسو، توشیهیکو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۹۴ش.
- خوشدل مفرد، حسین، «بررسی حوزه معنایی عمل صالح در قرآن»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شماره۴، پاییز ۱۳۸۸.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش،
- کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
- محسنی، محمد آصف، انوار هدایت، کابل، رسالات مرکز حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی محسنی، ۱۳۹۴ش.
- مدرسی، سید محمد تقی، تفسیر هدایت، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، تدوین و نگارش: محمدمهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، بی‌تا.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، تهیه و تنظیم: اکبر خادم الذاکرین، قم، نسل جوان، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۱ش،
- منتظری، حسینعلی، اسلام دین فطرت، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.