«اعجاز علمی» یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن کریم است، و مراد از آن، مطابقت گزاره‌های علمی این کتاب آسمانی با جدیدترین یافته‌های علمی بشر می‌باشد. حقایق علمی قرآن از این جهت مورد توجه است که در زمان نزول آن، کسی از این مطالب اطلاع نداشته است. البته قرآن به دنبال توضیح تفصیلی حقایق علمی نیست، بلکه گاهی به مناسبت و به‌ اختصار، به برخی از حقایق علمی اشاره می‌کند.

معنای اعجاز علمی

در ابعاد اعجاز علمی قرآن، می توان به آن دسته از مسائل علمی اشاره کرد که هیچ یک از تمدن های بشری در عصر نزول از آن آگاهی نداشتند و قرآن، از مسائل و اسرار علمی آنها پرده برداشت، و تنها پس از گذشت قرن ها و در سایه علوم تجربی، مورد تصدیق دانشمندان قرار گرفت، به گونه ای که نه قابل انکار است، نه معلول و نه نتیجه اطلاعات زمان نزول قرآن؛ و این خود بهترین دلیل بر الهی و معجزه بودن قرآن است.^[۱]

«اعجاز علمى قرآن» مربوط به اشاراتى است که از گوشه هاى سخن حق تعالى نمودار گشته و هدف اصلى نبوده است؛ زیرا قرآن کتاب هدایت است و هدف اصلى آن جهت بخشیدن به زندگى انسان و آموختنِ راه سعادت به او است. از این رو اگر گاه در قرآن به برخى اشاراتِ علمى بر مى خوریم، از آن جهت است که این سخن از منبع سرشار علم و حکمت الهى نشأت گرفته و از سرچشمه علمِ بى پایان حکایت دارد: «قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِی یعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ».^[۲]

اما برخى را گمان بر آن است که قرآن مشتمل بر تمامى اصول و مبانى علوم طبیعى و ریاضى و فلکى و حتى رشته هاى صنعتى و اکتشافات علمى و غیره مى باشد و چیزى از علوم و دانستنى ها را فرو گذار نکرده است. خلاصه قرآن علاوه بر یک کتاب تشریعى کتاب علمى نیز به شمار مى رود. براى اثبات این پندار افسانه وار، خواسته اند دلایلى از خود قرآن ارائه دهند؛ از جمله آیه «وَ نَزَّلْنَا عَلَیک الْکتَابَ تِبْیاناً لِّکلِّ شَیءٍ».^[۳] اوّلین سؤال که متوجّه صاحبان این پندار مى شود آن است که از کجا و چگونه این همه علوم و صنایع و اکتشافات روزافزون از قرآن استنباط شده؟ دیگر آنکه آیات مورد استناد با مطلب مورد ادعا بیگانه است؛ زیرا با ملاحظه شأن نزول و مخاطبین مورد نظر آیه و نیز صدر و ذیل آیه، به خوبى روشن است که مقصود از «تِبْیاناً لِّکلِّ شَیءٍ» فراگیرى و جامعیت احکام شرع است.

دومین نکته آنکه به کارگیرى ابزار علمى براى فهم معانى قرآنى، کارى بس دشوار و ظریف است؛ زیرا علم، حالت ثبات ندارد و با پیشرفت زمان گسترش و دگرگونى پیدا مى کند و چه بسا یک نظریه یا فرضیه علمى که روزگارى حالت قطعیت به خود گرفته باشد، روز دیگر همچون سرابى نقش بر آب، محو و نابود گردد. لذا اگر مفاهیم قرآنى را با ابزار ناپایدار علمى تفسیر و توجیه کنیم، به معانى قرآن که حالت ثبات و واقعیتى استوار دارند، تزلزل بخشیده و آن را نااستوار مى سازیم. بنابراین باید به این نکته توجّه داشت که هرگز نباید میان دیدگاه هاى استوار دین و فرآورده هاى ناپایدار علم، پیوند ناگسستنى ایجاد نمود.

نمونه‌های اعجاز علمی قرآن

۱. قرآن و جاذبه عمومی:

"نیوتن" که با کشف قانون جاذبه عمومی ثابت نمود که برخلاف پندار "بطلیموس" که تصور می کرد ستارگان مانند میخ بر پیکر جسمی بی رنگ (فلک) کوبیده شده اند، میلیون ها منظومه شمسی و کهکشانها و سحابها در فضا معلق و در پرتو قانون جاذبه و قانون نیروی گریز از مرکز که در سراسر جهان آفرینش ...، از سقوط مصون و محفوظ مانده ­اند.^[۴] ولی قرآن مجید متجاوز از ده قرن قبل از نیوتن به این حقیقت علمی در قرآن تصریح می فرماید: «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقى‌ فِی الْأَرْضِ رَواسِی أَنْ تَمیدَ بِکمْ...»^[۵] «او آسمانها را بدون ستونی که آن را ببینید آفرید و در زمین کوه‌هایی افکند تا شما را نلرزاند (و جایگاه شما آرام باشد)».^[۶]

توضیح این که جمله «ترونها» صفت لفظ «عَمَد» جمع «عمود» می باشد و ضمیر در «ترونها» به عمد برمی گردد و معنای جمله چنین است: «خداوندی که آسمان ها را برافراشت بدون ستونی که دیده شود»؛ و در حقیقت، آیه ستون مرئی را نفی می کند نه اصل ستون را.^[۷]

۲. قرآن و بادهای تلقیح کننده:

قرآن آنجا که درباره باد، از نظر نقشی که در زمینه تلقیح دارد سخن می گوید، چنین می فرماید: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیناکمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنینَ»؛^[۸] ما بادها را برای بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم و از آسمان آبی نازل کردیم و شما را با آن سیراب ساختیم در حالی که شما توانایی حفظ و نگهداری آن را نداشتید!

در این جا خداوند با صراحت نقش باد را در آبستن کردن ابرها بیان کرده و به دنبال آن نزول باران را خبر می دهد. یعنی همان مسائل دقیقی که پس از پیشرفت های علمی فراوان تازه برای انسان ها کشف گردیده است.^[۹]

۳. قرآن و کروی بودن زمین:

«...یکوِّرُ اللَّیلَ عَلَى النَّهارِ وَ یکوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّیلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کلٌّ یجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ الْعَزیزُ الْغَفَّارُ»؛^[۱۰] شب را بر روز مى‌پیچد و روز را بر شب و خورشید و ماه را مسخّر فرمان خویش قرار داد هر کدام تا سرآمد معینى به حرکت خود ادامه مى‌دهند آگاه باشید که او قادر و آمرزنده است!

"یکوّر" از ماده "تکویر" به معنى پیچیدن است مانند پیچیدن عمامه به دور سر؛ نکته لطیفى که در این تعبیر قرآنى نهفته است، کروی بودن زمین می باشد، به این معنا که زمین دور خود گردش مى‌کند و بر اثر این گردش، نوار سیاه شب و نوار سفید روز دائما گرد آن مى‌گردند.^[۱۱]

۴. قرآن و حرکت دورانی زمین:

یکی از ویژگی های دیگر علمی قرآن این است که قرآن از حقیقت جریان و متحرک بودن زمین خبر می دهد: «وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِی تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذی أَتْقَنَ کلَّ شَی‌ءٍ إِنَّهُ خَبیرٌ بِما تَفْعَلُونَ»؛^[۱۲] کوه‌ها را مى‌بینى و آنها را ساکن و جامد مى‌پندارى، در حالى که مانند ابر در حرکتند. این صنع و آفرینش خداوندى است که همه چیز را متقن آفریده، او از کارهایى که شما انجام مى‌دهید مسلّماً آگاه است!

جمله «تمرّ مَرّ السحاب» دلالت بر حرکت دورانی زمین دارد و این حرکت به گونه ای تنظیم شده که قابل احساس و درک با هواس بشری نمی باشد.^[۱۳]

۵. رتق و فتق آسمان‌ها و زمین:

«أَوَ لَمْ یرَ الَّذِینَ کفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ کانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا».^[۱۴] «رتق» به معناى «به هم پیوسته» و «فَتْق» به معناى «از هم گسسته» است. در این آیه آمده است که آسمان ها و زمین به هم پیوسته بوده اند و سپس از هم گسسته شدند. مفسّران در این پیوسته بودن و گسسته شدنِ زمین و آسمانها اختلاف نظر داشته اند. بیشتر بر این نظر بوده‌ اند که مقصود از به هم پیوستگى و گسسته شدن، همان گشوده شدن درهاى آسمان و ریزش باران است. تفسیر دیگرى در این باره شده که آسمانها و زمین ابتدا به هم پیوسته بودند سپس از هم جدا گشته و به این صورت درآمده اند. چنانچه در سوره «فصّلت» مى خوانیم: «ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَ هِی دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعًا أَوْ کرْهًا قَالَتَا أَتَینَا طَائِعِینَ * فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ ...».^[۱۵]

مطلب مذکور در آیه فوق مُبین یک حقیقت علمى است که دانش روز، کم و بیش به آن پى برده است و آن این است که منشأ جهان مادّى به صورت یک توده گازى بوده است. بدین ترتیب واژه «دُخان» در کلمات عرب، دقیق ترین تعبیر از مادّه نخستین ساختار جهان است. امام علی علیه السلام مکرّرا در «نهج البلاغه» به همین حقیقت علمى که آیه کریمه به آن اشارت دارد، تصریح فرموده است، از جمله در خطبه ۲۱۱ مى فرماید: «فَفَتَقَهَا سَبْعَ سَمَاوَاتٍ بَعْدَ ارْتِتَاقِهَا»؛ (آنها را از هم شکافت پس از آنکه به هم پیوسته بودند).

۶. آیات جنین‌شناسی در قرآن:

در چندین آیه از قرآن به مراحل رشد جنین اشاره شده است؛ از جمله در آیات ۱۲_۱۵ سوره مؤمنون می فرماید: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فى قَرارٍ مَکینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ انْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ احْسَنُ الْخالِقینَ».

در آیاتی که بیان شد به پنج مرحله (نطفه، علقه، مُضغه، عظام و لحم) در فرآیند تکامل جنین اشاره کرده است. امروزه عظمت مفهوم این آیه قرآن با توجه به پیشرفتهاى علم جنین شناسى از هر زمانى آشکارتر است، زیرا قبل از دسترسی به تجهیزات پیشرفته مانند میکروسکوپ، پزشکان قادر به اثبات آن نبودند، اما امروزه شاهد اعتراف دانشمندان به عظمت این آیات می باشیم.

پانویس