مدیریت از دیدگاه امام رضا (ع)

 

اشاره

 

       در متون اسلامی، نگاهی نزدیک به آن چه امروزه علم مدیریت نامیده می شود، وجود دارد. مدیریت اسلامی شیوه به کارگیری منابع انسانی و امکانات مادی، برگرفته از آموزه های اسلامی برای نیل به اهداف متأثر از نظام ارزشی اسلام است. احادیث و روایات فراوانی از امام رضا (ع) نقل شده که نشان دهنده تاکید ایشان بر ضرورت مدیریت و وجود مدیر در جامعه است؛ از جمله فضل بن شاذان نیشابوری می گوید: در باره ضرورت مدیریت از امام رضا (ع) شنیدم که فرمود: به درستی که ما در بررسی احوال بشر هیچ گروه وفرقه ای را نمی یابیم که در زندگی موفق و پایدار باشد مگر به وجود سرپرستی که امور مادی و معنوی (دین و دنیای) آنان را مدیریت نماید.» 1 هیچ مکتبی به این روشنی اهمیت مدیریت و رهبری را بیان نکرده که سعادت و پایداری یک ملت را در زندگی دنیوی و امور دینی مرهون آن بداند. آن حضرت در جای دیگر در سخنی جالب، والی مسلمین و مدیر امت مسلمان را به ستون خیمه تشبیه کرده و فرمود: «آیا نمی دانی که والی مسلمانان هم چون ستون میان خیمه است (که اولاً تمام بار خیمه بر روی آن استوار بوده و ثانیاً مانند نقطة مرکزی دایره شعاعش نسبت به همه جوانب یکسان است)». 2 با بررسی متون اسلامی در می بابیم که مدیر از نظر امام باید دارای شرایطی بوده که نه تنها این شرایط با اصول مدیریت مطابقت داشته بلکه فراتر از آن نیز باشد. در این جا به برخی از آن ها اشاره می گردد.

 

"توجه به بیت المال و برنامه ریزی برای درست مصرف کردن بودجه از دیگر ویژگی های مدیر اسلامی است"

 

توجه به محرومان و عادل و خدمت گزار بودن

 

       امام در تعالیم والای خویش به کارگزاران و دیگر مسئولان نظام اسلامی می آموزد هر کسی باید در گام نخست در اندیشه ساختن خود باشد، شایستگی های لازم را در وجود خویش آشکار سازد، با دیگران با تعهد بوده و به خوبی رابطه برقرارکند و خدمتگزار همه مردم باشد. امام رضا (ع) با صراحت می فرماید: «اگر زمام حکومت را در دست گیرم،غذای ساده تر وکم ارزش تری نسبت به گذشته خواهم خورد و لباس خشن و زبر (پس از لباس های نرم) در برخواهم کرد و با سختی و مشقت خواهم زیست».3  ایشان پیروی مردم از رهبران و مدیران را مشروط به رعایت عدالت از جانب آنان می داند و می فرماید: «خداوند بر بندگان خود پیروی کسی را واجب نمی کند که می داند بر آن ها ستم کرده و گمراه شان می نماید.» 4 پس دستورات مدیری که از مسیر شرع و دیانت، قانون و عدالت خارج گردیده، قابل اطاعت و اجرایی کردن نیست. در کلام گهربار دیگری امام هشتم (ع) چنین می فرماید: «چنین ریاستی برای دیانت و اعتقادات مسلمانان زیان بارتر از آن است که دو گرگ گرسنه در میان گله گوسفندی بیفتند که چوپان نداشته باشد.»5 در واقع دراین بیان پرمعنا و در عین حال ساده، امام مدیر را همچون چوپانی امانت دار برای حفظ منافع مردم به حساب می آورد و هرگاه به جای چوپان، گرگ هایی بر امور مردم مسلط شوند، فاجعه ای بزرگ در عرصه مدیریت پدید می آید و زمینه زیان بار فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی جامعه فراهم می گردد.

 

"توجه به کرامت های انسانی و رفتار نیکو با کارکنان "

 

       مدیر غالب طرح هاو برنامه های مدیریتی را از طریق همکاران اجرایی می کند و در واقع تمام افرادی که در سازمان ها، نهادها و تشکیلات دولتی مشغول کارند، کارگزاران مدیرند و بازو و عاملی برای وی محسوب می شوند.

امام رضا (ع) در سیره عملی خویش مراقب کارکنان و خدمت گزاران بود. ابراهیم بن عباس می گوید: «هیچ گاه ندیدم که امام ابوالحسن الرضا (ع) کلمه ای به زیان کسی بر زبان آورد و نه سخن کسی را پیش از پایان آن قطع کند و نه حاجت کسی را که به ادای آن توان داشت رد کند، به دوستان و کارگزارانش هرگز سخنی ناشایست نگفت و چنان بود که هرگاه به خلوت می رفت و سفره غذای خویش را می گسترانید همه کارکنانش را برسر آن می نشانید.»6 از دیدگاه امام رضا (ع) باید برای تمامی انسان های تحت مدیریت خود صرف نظر از هر مرام و مسلکی که دارند کرامت قابل شد و در این میان، فرقی بین مسلمان و غیر مسلمان وجود ندارد. زکریا فرزند آدم می گوید: از حضرت امام رضا (ع) پرسیدم مردی از اهل ذمه (غیر مسلمان ساکن در سرزمین های اسلامی) که به فقر و گرسنگی مبتلا شده بود، فرزندش را آورده و گفت: فرزندم مال تو؛ او را خوراک بده واو برده تو باشد.امام فرمود:(انسان) آزاد خریده و فروخته نمی شود.این کار شایسته تو نیست.از ذمیان نیز روا نخواهد بود. 7

 

"درست مصرف کردن بودجه و زیاده خواه نبودن"

 

        توجه به بیت المال و برنامه ریزی برای درست مصرف کردن بودجه از دیگر ویژگی های مدیر اسلامی است. حضرت علی بن موسی الرضا (ع) درحدیثی درخشان این گونه به واقعیتی تلخ تصریح فرموده: « به درستی که خداوند قیل و قال (گفتار بی فایده و شعار دادن) و تباه سازی اموال و زیاد درخواست کردن را دشمن می دارد.»8

       عدم انحصار طلبی و فزون خواهی از دیگر ویژگی های مدیر اسلامی است. حضرت امام رضا (ع) درنامه ای که برای مأمون نگاشته، فرموده است:« از موارد اسلام خالق، بیزاری از کسانی است که اموال را منحصر به خود می کنند. » امام مشکل اساسی یک نظام اجرایی معیوب و آفت زده را چنین بیان فرموده : اموال را میان ثروتمندان به گردش گذاشته است (افراد غنی سرمایه های اصلی را در اختیار گرفته اند) مردم به سود خواری تمایل پیدا کرده اند، از گناهان کبیره کاستن (از کار و کالای مردم) است و خیانت به آنان، کسانی که با خود کامگی اموال عمومی را به خوداختصاص داده اند». 9 از نظرایشان،زیاده خواهی و درست مصرف نکردن اموال عمومی مایه فساد،طغیان و ظلم می گردد و جامعه اسلامی را به مرز سقوط نزدیک می کند؛ زیرااموال و امکاناتی که موجب صلاح و بقا و رفاه مردم است، در انحصار افراد خاصی قرار می گیرد و از دسترس نیازمندان و مصالح کلی جامعه دورنگاه داشته می شودکه این وضع نتیجه ای جز نابودی و عقب افتادگی ندارد.

 

داشتن تخصص

        در فرهنگ رضوی مدیر کم خرد و محروم از تشخیص درست و تخصص لازم مذمت گردیده است: «نفرت و بیزاری از افرادی که نیکان را منزوی کردند و آنان را که رسول اکرم (ص) رانده و لعنت کرده بود، در کانون اسلامی پناه دادند و کم خردان و محرومان از تشخیص صحیح را به کار گماردند.» 10 این سخن گزیده ای از نامه ای است که حضرت امام رضا (ع) به درخواست مأمون نگاشته ودرآن، کلیات اصول و فروع دین را بیان کرده است. خداوند در قرآن هشدار    می دهد که: وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً ؛ و اموالی که خدا قوام زندگی شما را به آن مقرّر داشته به تصرّف سفیهان ندهید. 11

مدیران باید بکوشند با روش های علمی و درست و استفاده از تجربه های اهل فن، مشکلات را بر طرف کرده و خود محوری و اتکا به آگاهی های اندک و آزمون و خطاهای مستمر را کنار بگذارند؛ زیرا صدمات و لطماتی را متوجه مردم می کند. مدیر توانمند کسی است که از ظرفیت های موجود با رعایت قوانین و در نظر گرفتن وضع مردم حداکثر استفاده اصولی و درست را نماید و جامعه را به سوی توسعه ای پایدار، رفاهی همه جانبه و امنیتی پایدار سوق دهد.نگاه عقلانی، در نظر گرفتن واقعیت ها و استفاده از نیروهای متخصص،این مسیر را هموار می کند.

       یکی ار راهکارهای اساسی برای خروج از بسیاری از بحران های جهانی، توجه به مدیریت اسلامی و مطالعه و به کارگیری تئوری ها و اصول این مکتب است. ارزش علم مدیریت با هدف و جهتی که در آن به کار گرفته می شود، تعیین می گردد. با توجه به این که مدیریت اسلامی براساس معنویات و فرهنگی بنا شده و هدف آن آخرت گرایی است یعنی قراردادن امکانات دنیوی در جهت آخرت، افراد جامعه می توانند به قرب الهی دست یابند و تأثیر آن بر تمام امور اجتماعی در کوتاه زمان مشهود خواهد بود. به طور خلاصه می توان گفت که اسلام در تمام شئون زندگی انسان از جمله مدیریت خرد و کلان، رهبری جامعه، روابط بین الملل و قوانین اجتماعی سخن دارد و به کارگیری آن ها تعالی انسان را در پی خواهد داشت.

 

 

      "در فرهنگ رضوی مدیر خردمند و دارای تشخیص درست و تخصص لازم تمجید شده است "

 

 

                              

             پی نوشت

      

1. عیون اخبار الرضا (ع)، جلد 2.
2. عیون اخبارالرضا (ع)، جلد 2،  صفحه 160 :  مسندالامام الرضا (ع)، مقدمه، صفحه 85 ، الحیاه جلد 2 ، ص 623
3.  مسندالامام الرضا (ع) ، جلد 2، صفحه 362 : مکارم الاخلاق طبرسی، صفحه 115،
4. تحف العقول، صفحه 421، الحیاه، جلد 6 صفحه 535، بحارالانوار، جلد 10، صفحه 365،
5. اصول کافی، جلد 2، صفحه 297، وسائل الشیعه، جلد 15، صفحه 350   
6. عیون اخبار الرضا (ع)، جلد 2، صفحه 186
7. مسند الامام الرضا (ع): جلد 2، صفحه 304
8. مسند الامام الرضا (ع)، جلد 2، صفحه 480 : تحت المقول، 443: الحیاه، جلد 6، صفحه 302   
9. عیون اخبار الرضا (ع)، جلد 2، صفحه 94 و 126
10. عیون اخبار الرضا (ع)، جلد 2، صفحه 126 : بحارالانوار، جلد 10، صفحه 358
11. سوره نساء  آیه 5