---

قرآن کریم کتابی است زمان شمول و جهان شمول که همگام با زمان و تطورها و تحول ها به نیازهای زندگی انسان پاسخ می دهد. قرآن کریم تبیان جامعی است که موضوعات مبتلا به جامعه بشری را به نحو مطلوب تبیین نموده است. (تبیاناً لکل شیء) (نحل/ 16/ 89) قرآن کریم کتابی واقع نگر است که با توجه به واقعیت های زمان و مکان و زندگی انسان و شرایط محیط و نیازهای او، آهنگ پر کشیدن انسان به مقصد اعلی و مقصود والا را داشته و دارد. بر این اساس بخشی از آیات قرآن پیرامون اقتصاد و احکام و اخلاق اقتصادی است که بر بنیان توحید و فطرت توحیدی انسان نهاده شده است. آموزه های اقتصادی قران همچون سایر آموزه های قرآن کریم ابعاد زندگی انسان را فرا گرفته است و خطوط اصلی روابط اقتصادی و حقوق اقتصادی افراد را تبیین نموده است. از ویژگی های مهم احکام اسلام که آن را جاودانه ساخته است، توجه به نیازهای ثابت و متغیر انسان هاست که نیازهای متغیر را بر اساس اصول ثابت در هر وضع متغیر با تعیین قانون مشخص ساخته است. در این پژوهش کلیات و تعاریف مکتب اقتصادی قرآن منطبق با جهان بینی توحیدی و قواعد شرعی و کاربرد اقتصادی آنها، عقود اقتصادی، اهداف اقتصادی اسلام، اصول و راهبردها، مفاهیم عملی اقتصاد قرآنی همچون تأمین اجتماعی، مالکیت، تولید، کار، سرمایه گذاری، بهره وری، تجارت، محیط زیست، توزیع، فقر و ثروت، نفقه، ربا، مصرف، اقتصاد داخلی، مالیات، ثروت های عمومی، منابع طبیعی و درآمدهای عمومی مطرح گردیده است.

مقدمه

قرآن کریم در آیات 58 تا 62 سوره بقره ضرورت آشنائی با علم اقتصاد را مطرح نموده است. بنی اسرائیل تا قبل از ورود به بیت المقدس بیابانگرد بودند و با آزادی کامل عمل می کردند اما وقتی اجازه ورود به بیت المقدس را یافتند ملزم به مراعات شرایط و ضوابط زندگی شهری و قوانین اقتصادی شدند. علامه طباطبائی معتقد است شرایط زندگی در شهر بیت المقدس تسلیم بودن در برابر قوانین اقتصادی و حقوق شهروندی است که اگر تابع این قوانین همزیستی و حقوق شهروندی شوند ازهرج و مرج و متلاشی شدن نجات می یابند. (طباطبائی، 1363، ج 1، ص 249).(و اذا قلنا ادخلوا هذه القَریه...منها... قولوا حِطّه...) (بقره / 2/ آیات 58 تا 61) ولی بنی اسرائیل با لجاجت و عناد خود از قوانین اقتصادی سرباز زده و به حدود الهی و حقوق مردم تجاوز کردند. (بقره/ 2/ 61) قرآن آنگاه به رابطه میان مکاتب اقتصادی و جهان بینی در آیات 40 سوره غافر و 10 سوره اعراف پرداخته است.(و لقد مکنّا کم فی الارض وَ جَعلنا لکم فیها معایش قلیلاً مّا تشکرون) (اعراف 7/ 10)(یا قوم انما هذه الحَیوه الدنیا متاع و اِنّ الاخرَه هی دارالقرار... یرزقون فیها بغیر حساب) (غافر / 40/ 39 و40)

شکر این همه نعمت که خداوند به انسان ارزانی داشته است ایجاب می کند که انسان این مواهب الهی را در مسیر رضای الهی استفاده نماید.

مؤمن آل فرعون (2) می گوید: "ای قوم من این زندگی دنیا تنها کالائی ناچیز است و آخرت سرائی ارزشمند و پایدار است تنها با ایمان به خدا و حیات اُخروی و روز حساب و عدالت خدا در حسابرسی گناهکاران و فضل خدا در حسابرسی مومنان و توأم بودن ایمان و عمل صالح و مساوات زن و مرد در نزد خداوند زمینه پیوند تلاش اقتصادی دنیا و فروش کالای زندگی را به متاع ماندگار آخرت فراهم می آورد.

قرآن کریم تفاوت اقتصاد اسلامی با دیگر مکاتب اقتصادی را در همین رویکرد (دنیا گرایانه یا آخرت گرایانه) می داند. آیه 20 سوره شوری حکایت گر این موضوع است

(مَن کان یرید حرث الاخره نَزد لَه... وَ من کان یرید حرث الدنیا نوته منها...) (شوری / 42/ 20) در آیات 76 تا 78 سوره قصص آمده است.

(وَ ابتَغِ فیما آتاک الله الدار الاخره و لا تَنس نصیبک من الدنیا و احسن کما احسن الله الیک و لا تبغ الفساد فی الارض) هر چه خداوند به تو عطا نموده با آن به تحصیل سرای آخرت بپرداز و بهره هایی حلال از دنیا را فراموش مکن و همچنان که خدا به تو احسان کرده تا می توانی نیکی کن و در زمین فساد مکن. (قصص /28/ 77) قرآن کریم شیوه های شناخت و تدبیر امور اقتصادی را این چنین مطرح نموده است.

1) (وَ اذکرُوا اذا اَنتُم قلیلُ... و اَیدکم بِنصره وَ رَزَقَکُم من الطّبیات) (انفال /8 / 26)

2) (یا ایها الذین آمنوا لا تَخونوا الله والرسول و تخونوا اماناتکم) (انفال / 8/ 27)

3) (واعلموا انما اموالُکُم و اولادکُم فِتنه) (انفال/ 8/ 28)

4) (یا ایها الذین آمنوا ان تتقوالله یجعل لکم فرقاناً) (انفال / 8/ 29)

انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام:

- آزمایش انسان از طریق اموال و ثمرات (وَ لَنَبلونَّکُم بِشَیء مِن الخوف و الجوع وَ نقص مِن الاَموال و اَلانَفُسِ و الثمرات) (بقره /2 / 155)

- انسان معتدل در جمع دنیا و آخرت (مَن یقول ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه) (بقره / 201)

- تفاوت جایگاه اقتصادی برای آزمایش (وَ هُو الَذی جَعَلَکُم خَلائف الاَرض وَ رَفع بعضکُم فوق بعض دَرجات لیبلوکم فی ما آتاکم) (انعام / 6/ 165)

- پاداش هر انسان وابسته به نوع تلاش (مَن کان یرید العاجله عجلنا له فیها... و من اراد الاخره و سعی لها) (اسراء /17/ 20، 19، 18)

- علم اقتصادی انسان اندک است (و ما اوتیتم من العلم الا قلیلاً) (اسراء / 8/ 85)

قواعد شرعی و کاربرد آن در اقتصاد از منظر قرآن:

- الف) قاعده نفی سبیل (3) (وَ لَن یجعل الله لِلکافرین عَلَی المومنین سبیلاً)(نساء /4 / 141)

ب) قاعده نفی عسر و حرج (4) (ما جعل علیکم فی الدین من حرج) (حج / 22/ 78)

ج) قاعده اتلاف (5) (و اَنفقوا فی سبیل الله و لا تُلقوا بایدیکم الی التهلُکَه) (بقره / 2/ 195)

عقود اسلامی جاری در اقتصاد:

الف) عقد مضاربه (وَ لا تاکلوا اموالکم بَینکُم بالباطل...) (بقره / 2/ 188) (مضاربه: عقد قرار داد دو طرفه که یکی سرمایه گذار و دیگری عامل است برای بکار گیری سرمایه و پرداخت درصدی از سود کسب شده به سرمایه گذار)

ب) عقد جعاله (ولمن جاء به حِمل بَعیر و اَنَا به زَعیمَ) (یوسف / 12/ 72)

ج) عقد بیع (وَاَحلّ الله البیع) (بقره / 2/ 275)

د) عقد قرض (من ذالذی یقرض الله قَرضاً حسنا فًیضاعِفَه لَه) (بقره / 2/ 245)

آیات 39 سوره روم و 160 انعام و 1 مائده و 29 نساء در ارتباط با قرض الحسنه می باشند. عقود اسلامی جاری در اقتصاد در رساله های عملیه مراجع عظام آمده است.

اهداف اقتصادی اسلام:

الف) استقلال اقتصادی (و لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلاً )(نساء / 4/ 141) و (آل عمران / 3/ 139)

ب) حفظ حاکمیت و اقتدار سیاسی اسلام (واعِدوا لَهم مَا استَطَعتم من قوّه و من رباط الخیل) (انفال / 8/ 60) و (هود / 11/ 113)

ج) تأمین رفاه عمومی و مبارزه با فقر (قُل مَن حَرُم زینه اللهَ التی اخرج لعباده و الطیبات من الرّزق) (اعراف / 7/ 32)، (توبه / 9/ 60)

د) رشد توسعه جامع اقتصادی (انما الصدقات للفقراء و المساکین و... و الغارمین و فی سبیل الله) (توبه /9/ 60)

ه) برقراری عدالت اقتصادی و اجتماعی (یا ایها الذین امنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرج لکم من الارض) (بقره / 2/ 268)

توسعه:

الف) توسعه (و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا... و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر)(آل عمران / 3/ 103 و 104)

ب) شاخصه توسعه (حُرمَت عَلیکُم المیته و الدم) (مائده / 5/ 3) و (استَعمرَ کُم فیها فاستغفَروه) (هود / 11/ 61)، (لیستخلفنهم فی الارض) (نور / 24/ 55)

ج) ارزشها و توسعه (کُنتم خَیر امه اُخرِجت للنّاس تأمرون بالمعروف. و) (آل عمران / 3/ 110) و آیات 11 رعد و 39 یونس و 141 نساء.

د) اصول و راهبردهای توسعه (واذکروا اذا انتم قلیل.... یا ایها الذین آمنوا لاتخونوا) (انفال / 8/ 26 و 27)

ه) اهداف توسعه (مَن عَمل صالحاً مِن ذکر او اُنثی و هو مومن فلنحیینه حیوه طیبه) (نحل / 16/ 97)

و) توسعه انسانی و جمعیت (استغفروا ربّکم انه کان غفّارا یرسل السماء علیکم مّدراراً و یمددکم بأموالٍ و بنین) (نوح / 71/ 11و 12)

ز) خودکفائی و خود اتکائی (لا یغیر ما بقوم حتّی یغیروا ما بانفسهم ) (رعد / 13/ 11)

ح) کشاورزی و توسعه (قال تزرعون سبع سنین و دأباً) (یوسف / 12/ 47 تا 49) و (هود / 11/ 61) و (اعراف / 7/ 10)

ط) توسعه صنعتی و فنی و عوامل ضعف آن (... و کلوا مما رزقکم الله حلالاً طیبا...) (مائده / 5/ آیات 87 و 88)

* بررسی توهم ناسازگاری برخی مفاهیم با توسعه اقتصادی در فرهنگ اسلامی:

الف) اعتقاد و رضایت به قضا و قدر (قل لن یصیبنا الا ما کتب الله لنا) (توبه / 9/ 51)

ب) نکوهش دنیا طلبی (قل متاع الدنیا قلیل و اذا اردنا ان نهلک قریه امرنا مترفیها) (اسراء / 17/ 16)

ج) توکل و رزق مقسوم (فاذا عزَمتَ فَتوکل علی الله) (آل عمران / 3/ 159) و آیات 60 عنکبوت و 6 هود

برخی مفاهیم سازگار با توسعه در اسلام:

الف) عزت و سربلندی جامعه اسلامی (و لله العِزهٌ و لرسول و للمومنین) (منافقون / 63/ 8) و (بقره / 2/ 268)

ب) مطلوبیت استفاده از نعمت ها در اسلام همراه با شکر گزاری (یا ایها الذین امنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم و اشکروالله) (بقره / 2/ 172) و 81 و 80و 8و 7 نحل و 88 و 87 مائده

ج) منزلت و رسالت آدمی (واذ قال ربَک للملائکه انی جاعل فی الارض خلیفه) (بقره / 2/ 130)

د) رابطه عقل و دین و اهمیت علم در اسلام (ان شَر الدواب عند الله... والذّین لا یعقلون) (انفال / 8/ 22)

ه) همسویی منافع فرد و جمع در اسلام (لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجاً و لوشاء الله لجعلکم امه واحده)(مائده / 5/ 48)

و) نسبت ماده و معنا) (قل من حرم زینه الله... قل هی للذین امنوا فی الحیوه الدنیا خالصه) (اعراف / 7/ 32)

ز) عناصر خدا گرائی و خدا محوری توسعه (صبغه الله و من احسن من الله صبغه)(بقره/ 25 / 138)

(و لقد اخذالله میثاق بنی اسرائلی و بعثنا منهم) (مائده / 5/ 12)

(قل من انزل الکتاب الذی جاء به موسی نوراً و هدی للناس) (انعام / 6/ 91) و 7 حشر و 157 اعراف و 218 بقره

عدالت:

- گستره عدل بر فعالیت های اقتصادی (یا ایها الذین آمنوا کُونوا قوامین بالقسط) (نساء / 4/ 135) و (حدید / 57/ 35)

- عدالت اجتماعی، اقتصادی در نگرش قرآنی (یا ایها الذین آمنوا کثیراً من الاحبار و الرهبان لیاکلون اموال الناس بالباطل) (توبه / 9/ 34) و (نحل / 16/ 90) و (شوری / 42/ 150)

* ساز و کارهای تحقق عدالت اقتصادی، اجتماعی:

(یا ایها الذین آمنوا لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم) (نساء / 4/ 29)؛ (مائده /2)، (توبه / 35)، (یونس / 12)

اصل همگانی بودن سرمایه ها (و لقد مَکنا کم فی الارض و جعلنا لکم فیها معایش قلیلاً ما تشکرون )(اعراف / 7/ 10)

اصل برابری و نفی تبعیض نژادی (لاینها کم الله عن الذین... و تُقسِطوا الیهم ان الله یحب المقسطین) (ممتحنه / 60/ 18)

تأمین اجتماعی

1- مبانی نظری تأمین اجتماعی

- (فَکفّارته اطعام عشره مَساکین... او کسوتهم او تحریر رقَبه) (مائده / 5/ 89)

- اِنما الصَدقات للفقراء و المساکین

و العاملین علیها...)(توبه / 9/ 60)

- (فان لله خمسه و للرسول و لِلذی القربی و الیتامی و المساکین) (انفال / 8/ 41)

- (وآتوهم من مال الله الذی آتاکم) (نور / 24/ 33)

- 2- مسئول تأمین اجتماعی (هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً) (بقره / 2/ 29)

- 3- اهداف و سیاست های تأمین اجتماعی (یبتغون فضلاً مِن الله و رضواناً و ینصرون الله و رسوله) (حشر / 59/ 7)

- 4- منابع مالی تأمین اجتماعی (ان تبدوا الصدقات فنعّماهی) (بقره / 2/ 271)

- 5- نقش دولت در تأمین اجتماعی (اِنما الصدقات للفقراء و المساکین و العالمین علیها) (توبه / 9/ 61)

- 6- خانواده های بی سرپرست (والذین یتوفون منکم و یذرون ازواجاً... و لا جناح علیکم فیما عرضمتم به من خطبه النساء) (بقره / 2/ 234 و 235)

مالکیت:

- 1- منشأ مالکیت (واعلموا انما غنمتم من شیء فان الله خمسه و للرسول...) (انفال / 8/ 4)

- 2- حقوق اجتماعی مالکیت (و جعلنا فیها جنات من نخیل و اعناب و فجرنا فیها من العیون لیأکلوا) (یس / 36/ 34 و 35)

- 3- مالکیت تکوینی (مطابقه) (و لله ما فی السموات و ما فی الارض...) (نجم / 53/ 31)

- 4- اسباب قانونی مالکیت (یا ایها الذین امنوا اوفوا بالعقود...) (مائده / 1/5)

- 5- حدود و شرایط مالکیت (لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم) (مائده / 4/ 29)

- (لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل) (نساء / 4/ 29)

- (لا تاکلوا الربا) (آل عمران / 3/ 130)

-6- مالکیت عمومی (و ما افاء الله علی رسوله منهم... و لکن الله یسلِطُ رُسُله علی من یشاء) (حشر / 59/ 6)

- 7- مالکیت خصوصی (ان تکون تجاره عن تراض منکم) (نساء / 4/ 29)

تولید

- اهمیت تولید و تشویق به رشد آن

- (و لقد مَکّنا کم فی الارض و جعلنا لکم فیها معایش) (اعراف / 7/ 10)

-(و لقد آتینا داود... و النّا له الحَدید... یعملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل...) (سبأ / 34/ 10 تا 13)

- (هو أنشاکم من الارض واستعمر کم فیها) (هود/ / 61)

- فراوانی منابع تولید

- (نحن نرزقهم و ایاکم) (اسراء / 17/ 31)؛

-(و جعلنا لکم فیها معایش و من لستم له برازقین) (حجر / 15/ 20)

- (و ان من شیء الا عندنا خزائنه ) (حجر / 15/ 21)

- رازقیت و ضمانت روزی آفریدگار

- (و مَا من دابهٍ فی الارض الا علی الله رِزقُها) (هود / 11/ 6)

- عوامل تولید

- سرمایه (نجعل لک خرجاً علی ان تجعل بیننا و بینهم سداً) (کهف / 18/ 94)

- منابع طبیعی (و لِسُلَیمان الریح غُدوها شهر و رواحُها شهرٌ و اسلنا له عین القطر) (سبأ / 34/ 12و 13)

کار

- کار در قانون طبیعت و نظام تکوین (و جعلنا فیها جنات من تخیل و اعناب و فجرنا فیها من العیون) (یس / 36 /34و 35)

- ارزش کار (و یا قوم اوفوا المکیال و المیزان بالقسط و لاتبخسوا الناس....) (هود / 11/ 85)، (نجم / 39)

- کار و مدیریت (فَسقَی لهما ثُم تَولی الی الظِلّ... و ان خیر من استجرت القوی الامین) (قصص / 28/ 23 تا 28)

- تشویق و اهمیت دادن به کار و کارگر (انا لا نضیع اجرمن احسن عملاً) (کهف / 18/ 30)

(و لکل درجاتٌ مما عملوا) (انعام / 6/ 133)

- نکوهش از بیکاری و ولگردی (و ان لیس للانسان الا ما سعی و ان سیعه سوف یری) (نجم / 53/ 39 و 40)