وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً «63»

و بندگان خداى رحمان كسانى‌اند كه روى زمين بى‌تكبّر راه مى‌روند، و هرگاه جاهلان آنان را طرف خطاب قرار دهند (و سخنان نابخردانه گويند) با ملايمت (و سلامت نفس) پاسخ دهند.

وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً «64»

و آنان براى پروردگارشان، در حال سجده وقيام شب‌زنده‌دارى مى‌كنند.

نکته ها

در اين آيات، دوازده صفت از صفات ويژه‌ى‌ «عِبادُ الرَّحْمنِ» بيان شده كه بعضى اعتقادى، بعضى اجتماعى و بعضى اخلاقى است.

شايد مراد از «مشى» و حركت آرام در زمين، تنها نحوه‌ى راه رفتن نباشد، بلكه شيوه‌ى زندگى متعادل را هم شامل شود.

«هون» هم به معناى تواضع و مدارا و نرمخويى است و هم به معناى سكينه ووقار.

امام صادق عليه السلام فرمود: مراد از «هَوْناً» زندگى كردن بر اساس فطرت و هماهنگ با روحيه‌اى است كه خداوند آفريده است. يعنى بندگان خدا، خود را به تكلّف و رنج و تعب نمى‌اندازند. «1» كلمه‌ى «سلام» در اين جا به معناى سلامِ وداع با ياوه‌ها و برخورد مسالمت‌آميز است.

«1». تفسير مجمع‌البيان.

جلد 6 - صفحه 279

چنانكه درباره‌ى حضرت ابراهيم عليه السلام مى‌خوانيم: همين كه عمويش او را طرد كرد و گفت: از من دور شو، ابراهيم گفت: «سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ» «1» خداحافظ، به زودى براى تو از پيشگاه خداوند طلب آمرزش خواهم كرد.

«بيتوته» به معناى شب‌زنده‌دارى است، خواه تمام شب يا نيمى يا بخشى از آن. چنانكه يكى از اعمال حج، بيتوته‌ى زائران و حاجيان در شب يازدهم و شب دوازدهم ذى‌الحجه در سرزمين منى‌ است و فقها مقدار بيتوته در آن مكان را نيمى از شب دانسته‌اند.

حضرت على عليه السلام در وصف پارسايان مى‌فرمايد: «اما الليل فصافون اقدامهم» آنان شب‌ها در حال قيام و شب زنده‌دارى‌اند، آنان عابدان شب، و شيران روزند. «2»

پیام ها

1- بالاترين مدال براى انسان، مدال بندگى خداست. «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ» زيرا انتساب به بى‌نهايت، انسان را بالا مى‌برد.

2- رفتار هر كس، نشان دهنده‌ى شخصيّت اوست. عِبادُ الرَّحْمنِ‌ ... يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً (بندگان خاص خداوند، مظهر تواضع هستند.)

3- اسلام، دين جامعى است كه حتّى براى چگونه راه رفتن برنامه دارد. «يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً»

4- ايمان واعتقاد انسان، در رفتار شخصى او مؤثّر است. عِبادُ الرَّحْمنِ‌ ... يَمْشُونَ‌

5- تواضع، ثمره‌ى بندگى و نخستين نشانه‌ى آن است. «هَوْناً»

6- سرچشمه‌ى مدارا و نرمخويى بندگان خدا، ايمان است، نه ترس و ضعف آنان. عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ‌ ...

7- وقار و نرمى از بارزترين صفات مؤمن است. يَمْشُونَ‌ ... هَوْناً

8- تواضع نسبت به همه‌ى مردم لازم است. (نسبت به زن و مرد، كوچك وبزرگ، دانا و نادان). يَمْشُونَ‌ ... هَوْناً ... قالُوا سَلاماً

9- با جاهلان مقابله به مثل نكنيد. «إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»

10- مُدارا و حلم و حوصله، از صفات بارز مؤمنان است. «قالُوا سَلاماً»

«1». مريم، 46- 47.

«2». نهج‌البلاغه، خطبه همام.

جلد 6 - صفحه 280

11- تواضع بايد هم در عمل باشد، يَمْشُونَ‌ ... هَوْناً، هم در كلام، «قالُوا سَلاماً» و هم در عبادت. «سُجَّداً وَ قِياماً»

12- با افراد نادان و فرومايه مجادله نكنيد. «قالُوا سَلاماً» (آنان سخنى در شأن خود مى‌گويند، ولى شما سخنى عالمانه و كريمانه بگوييد)

13- بهترين وقت عبادت، شب است و بين شب ونماز ومناجات، رابطه محكمى است. «يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ» (فضاى آرام، دورى از ريا، تمركز فكر، از بركات شب است)

14- شب زنده‌دارى و استمرار و تداوم عبادت، نشانه‌ى بندگان خاصّ خداوند است. (فعل مضارع‌ «يَبِيتُونَ» نشانه‌ى استمرار است)

15- آنچه به عبادت ارزش مى‌دهد، اخلاص است. «لِرَبِّهِمْ»