آیه

وَ الْفَجْرِ، وَ لَیالٍ عَشْرٍ، وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ، وَ اللَّیلِ إِذا یسْرِ، هَلْ فِی ذلِک قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ[1]

ترجمه

بنام خداوند بخشنده مهربان به سپیده دم سوگند. و به شبهای دهگانه. و به زوج و فرد. و به شب هنگامی که (به سوی روشنایی روز) حرکت می کند سوگند (که پروردگارت در کمین ظالمان است). آیا در آنچه گفته شد سوگند مهمی برای صاحبان خرد نیست؟!

در بعضی از روایاتی که اشاره به بطون قرآن می کند فجر به وجود حضرت مهدی ع و لیال عشر به ده امام قبل از او، و" شفع" که در آیه بعد می آید به حضرت" علی" و" فاطمه زهرا" ع تفسیر شده است.[2]

نكته ‏ها و اشاره ‏ها:

1. 1. سخنان خداى متعال راست و درست است و نياز به سوگند ندارد، اما گاهى خدا به خاطر تأكيد بر مطالب يا نشان دادن اهميت چيزهايى، به آنها قسم مى‏خورد. مواردى كه اهميت آنها را خردمندان درك مى‏كنند و بدان معترف‏اند.
2. واژه‏ى «فَجر» در اصل به معناى شكافتن وسيع است و از آن جا كه در هنگام سپيده دم، نور صبح، دل تاريكى شب را مى‏شكافد، بدان فجر مى‏گويند.

فجر بر دو گونه است: فجر كاذب و فجر صادق.

فجر كاذب، همان سپيدىِ طولانىِ قبل از طلوع واقعى فجر است كه هم‏چون مخروطى بر صحنه‏ى آسمان ظاهر مى‏شود و سر مخروط به طرف افق و قاعده‏ى آن به طرف آسمان است.

اما فجر صادق، همان طلوع واقعى سپيده دم است كه سفيدى آن در افق گسترش مى‏يابد و نورانيتى شفاف دارد و بعد تمام آسمان را فرا مى‏گيرد.

3. سپيده‏ى صبح اعلام پايان ظلمت شب و آغاز حاكميت نور و نقطه‏ى‏ عطفى در زندگى انسان‏ها و شروع جنبش موجودات زمينى و يكى از نشانه‏هاى عظمت خداست.
4. برخى مفسران برآن‏اند كه مقصود از «فجر» در اين آيات، فجر آغاز محرم يا فجر روز عيد قربان يا صبحگاه ماه رمضان يا فجر صبح جمعه است، ولى آيه‏ى فوق معناى وسيعى دارد كه همه‏ى اين موارد را شامل مى‏شود، به طورى كه برخى مفسران گفته‏اند: هر نورى كه در دل تاريكى مى‏درخشد مقصودِ اين آيه است.

بنابراين، درخشش اسلام و نور محمدى صلى الله عليه و آله در تاريكى جاهليت، يكى از مصاديق آن است، همان‏طور كه سپيده‏دم قيام مهدى (عج) در تاريكى ظلم و ستمِ جهان يكى ديگر از مصاديق آن است. در احاديث نيز به اين موارد اشاره شده است.

5. مقصود از شب‏هاى دهگانه در اين آيات چيست؟

از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه‏ منظور شب‏هاى آغازين ذي الحجة است كه بزرگ‏ترين اجتماع عبادى- سياسى مسلمانان جهان برگزار مى‏شود.

و برخى مفسران برآن‏اند كه ده شب آخر ماه رمضان است كه شب قدر در آن است و يا شب‏هاى آغازين محرم؛ البته مانعى ندارد كه همه‏ى اين موارد از مصاديق آيه باشد.

6. منظور از «زوج و فرد»، در اين آيات چيست؟

در اين مورد تفسيرهاى گوناگونى شده است؛ از جمله اين كه:

الف) مقصود اعداد زوج و فرد است كه نظم و حساب وعدد را در زندگى انسان شكل مى‏دهد؛

ب) مقصود همه‏ى مخلوقات هستند كه برخى به صورت فرد و برخى به صورت زوج‏اند؛

ج) منظور از «فرد» خداست كه يگانه است و منظور از «زوج» مخلوقات هستند كه معمولًا داراى زوج و قرين‏اند؛

د) مقصود نمازهاست، كه ركعات آنها زوج يا فرد است و يا نماز شفع و وتر است كه سه ركعت آخر نماز شب است؛

ه) زوج، روز هشتم يا دهم ماه ذى الحجة و فرد همان روز نهم يعنى روز عرفه است.

البته اگر معناى زوج و فرد عام باشد، همه‏ى موارد فوق را شامل مى‏شود و اگر خاص باشد، سه تفسير اخير مناسب‏تر است كه در احاديث نيز به آنها اشاره شده است.

7. در اين آيات، به شب، هنگامى كه به سوى روشنايى صبح حركت مى‏كند سوگند ياد شده است. مقصود از اين شب يا همه‏ى شب‏هاست كه نشانه‏اى از قدرت خداست؛ يا شب عيد قربان است كه حاجيان از عرفات به سوى مشعر و مِنى‏ مى‏روند كه گويا همه‏ى شب با مردم حركت مى‏كند.
8. واژه‏ى «حِجْر» در اصل به معناى منع است و از آن جا كه عقل، انسان را از كارهاى ناپسند منع مى‏كند حِجْر ناميده مى‏شود.

آرى؛ در اين موارد سوگند مهمى است براى خرمندان، چرا كه خردورزان، اهميت اين امور را به خوبى درك مى‏كنند.

9. جواب اين سوگندها آيه‏ى چهاردهم اين سوره است؛ يعنى: سوگند به‏

اين امور كه پروردگار در كمين (ستمكاران سركش) است.

و اين احتمال نيز وجود دارد كه جواب سوگند محذوف باشد؛ يعنى:

سوگند به اين امور كه ما كافران سركش را عذاب مى‏كنيم.

آموزه‏ ها و پيام ‏ها:

1. با مطالعه درمورد سپيده دم، شب و زوج و فرد، به اهميت آنها (و نشانه‏هاى خدا) پى ببريد.
2. خردورزى زمينه‏ساز درك حقايق عالى است.[3]

پی نوشت ها:

[1] سوره الفجر آیات 1 تا 5

[2] تفسیر نمونه، ج 26، ص: 443

[3] رضايى اصفهانى، محمدعلى، تفسير قرآن مهر، 24جلد، پژوهشهاى تفسير و علوم قرآن - ايران - قم، چاپ: 1، 1387 ه.ش.