سوره‌های مکی و مدنی به تقسیم سوره‌های قرآن به لحاظ زمان نزول آنها، یعنی قبل یا بعد از هجرت پیامبر(ص) اشاره دارد. شناخت سوره‌های مکی و مدنی، در تفسیر، فقه و کلام اهمیت دارد؛ چراکه از این راه می‌توان مراحل دعوت پیامبر و سیر مسائل سیاسی و اجتماعی صدر اسلام را شناخت. شناخت آیات ناسخ و منسوخ، آگاهی از سیر تکامل تشریع و قانون‌گذاری اسلام و نیز شناخت اسباب نزولِ آیات قرآن از دیگر فایده‌های آگاهی از سوره‌های مکی و مدنی شمرده شده است.
قرآن‌پژوهان می‌گویند در برخی سوره‌های مکی، آیات مدنی و در بعضی سوره‌های مدنی، آیات مکی وجود دارد. به این آیات، «آیات استثنایی» گفته می‌شود. طبق دیدگاه آنان، در قرآن، ۲۰ سوره قطعاً مدنی و ۸۲ سوره قطعاً مکی است و درباره بقیه سوره‌ها (۱۲ سوره) اختلاف‌نظر وجود دارد.
سبک و سیاق سوره‌های مکی و مدنی با هم متفاوت است و این را یهترین راه برای تشخیص سوره‌های مکی و مدنی دانسته‌اند. برخی ویژگی‌های سوره‌های مکی به این شرح است: دعوت به اصول عقاید، کوتاه بودن سوره‌ها و آیات، و نیز داشتن لحن تند. برخی از ویژگی‌های سوره‌های مدنی هم عبارت است از: بیان احکام شرعی، پرداختن به مسائل منافقان و بیان مسئله جهاد و احکام آن.
با نظر به اهمیت شناخت سوره‌های مکی و مدنی، این امر موردتوجه خاورشناسان نیز بوده است؛ ولی آنها راه‌هایی متفاوت با قرآن‌پژوهان مسلمان پیموده‌اند.
اهمیت شناختن مکی و مدنی بودن سوره‌ها در علوم اسلامی
شناختن سوره‌های مکی و مدنی، برای مفسران در تفسیر قرآن و برای فقیهان در استنباط احکام شرعی[۱] و برای متکلمان در تأیید یا رد مباحث کلامی کاربرد دارد؛[۲] زیرا با شناسایی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها می‌توان از تاریخ وقوع رویدادها و زمان تشریع احکام آگاه شد.[۳] از برخی اندیشمندان علوم قرآنی نقل شده فردی که مکی و مدنی را نمی‌شناسد و نمی‌تواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد، جایز نیست قرآن را تفسیر کند.[۴]
محمدحسین طباطبایی، مؤلف تفسیرِ اَلمیزان معتقد است شناختن سوره‌های مکی و مدنی و به دنبال آن، شناختن ترتیب نزول سوره‌ها تأثیر مهمی در مباحث مربوط به دعوت پیامبر اسلام(ص) و سیر روحی، سیاسی و اجتماعیِ زمان او و تحلیل سیره نبوی دارد.[۵] شناخت ناسخ و منسوخ،[۶] دانستن اسباب نزول،[۷] آگاهی از چگونگی نزول قرآن[۸] و شناختن غرض و هدف سوره‌ها از فایده‌های دیگرِ شناختن سوره‌های مکی و مدنی است.[۹]
معیارها و ملاک‌های تشخیص
درباره معیارهای تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن کریم، سه نظر وجود دارد:
- معیار زمانی: آنچه پیش از هجرت پیامبر به مدینه نازل شده مکی و آنچه پس از رسیدن پیامبر به مدینه نازل شده، مدنی است. از‌این‌رو اگر سوره یا آیه‌ای بعد از هجرت نازل شده باشد، مدنی خواهد بود؛ حتی اگر در شهر مکه یا در سفری از سفرهای پیامبر(ص) نازل شده باشد؛ مانند آیاتی که در فتح مکه یا در حَجَّةُ الوِداع نازل شد.[۱۰]
- معیار مکانی: آنچه در مکه و اطراف آن مانند مِنا، عَرَفات و حُدَیبیّه نازل شده مکی است، هرچند بعد از هجرت باشد و آنچه در مدینه و اطراف آن مانند بدر و اُحُد نازل شده مدنی است.[۱۱]
- معیار مخاطب: برخی به «مخاطب وحی» توجه کرده، گفته‌اند هرچه خطاب به اهل مکه نازل شده مکی و هرچه خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است.[۱۲] ملاک تشخیص مخاطب این است که آنچه با تعبیر «یا ایها الناس» (ای مردم) نازل شده، مکی و آنچه با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» (این کسانی که ایمان آورده‌اید) نازل شده، مدنی است.[۱۳] این دیدگاه به ابن‌مسعود از اصحاب پیامبر(ص) نسبت داده شده است.[۱۴]
می‌گویند اگر تعدادی از آیات یک سوره، مکی و تعدادی از آن مدنی باشد، مکی یا مدنی بودن سوره با در نظر گرفتن بخش عمده آن سوره معین می‌شود؛ مثلاً اگرچه محل نزول تعدادی از آیات سوره انعام مربوط به مدینه دانسته شده است، اما با توجه به اینکه بیشتر آیات آن در مکه نازل شده، این سوره مکی معرفی می‌شود.[۱۵] در مقابل، برخی بر این باورند که نام‌گذاری این‌گونه سوره‌ها با توجه به آیات ابتدایی آن صورت گرفته است.[۱۶]
دیدگاه مشهور
معیار زمانی از دو معیار دیگر مشهورتر و پذیرفتهٔ اکثر پژوهشگران علوم قرآنی است.[۱۷] دلیلشان این است که این معیار، بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد؛[۱۸] اما معیار مکانی جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد؛ زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشده‌اند؛ بلکه در مکان‌های دورتری مانند تَبوک و بیت‌المقدس نازل شده‌اند.[۱۹] معیار مخاطب هم علاوه بر جامع نبودن، با این اشکال مواجه است که برخی از آیاتی که قطعاً مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعاً مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.[۲۰]
«آیات استثنایی»
برخی از سوره‌های مکه، تعدادی از آیاتشان در مدینه نازل شده است. همچنین در برخی سوره‌های مدنی، آیاتی هست که در مکه نازل شده است.[۲۱] به این آیه‌ها، در اصطلاح، «آیات استثنایی» گفته می‌شود.[۲۲] البته برخی محققان علوم قرآنی این تقسیم‌بندی را نپذیرفته و گفته‌اند در هیچ‌یک از سوره‌ها آیات استثنایی وجود ندارد؛ یعنی همه آیات سوره‌ها یا مکی است یا مدنی.[۲۳]
تعداد سوره‌های مکی و مدنی
شمار سوره‌های مدنی ۲۰ و شمار سوره‌های مکی ۸۲ سوره دانسته شده است. در خصوص ۱۲ سوره هم اختلاف‌نظر هست:[۲۴] سوره‌های مدنیِ پذیرفتهٔ همه عبارت‌اند از: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، نور، احزاب، محمد، فتح، حجرات، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه جمعه، منافقون، طلاق، تحریم و نصر.[۲۵] سوره‌های اختلافی هم این‌ها هستند: فاتحه، رعد، الرحمن، صف، تغابن، مطففین، قدر، بینه، زلزله، اخلاص، فلق و ناس.[۲۶] بقیه سوره‌ها هم مکی‌اند.[۲۷]
البته در قرآن‌های چاپی، که در آنها معمولاً در ابتدای سوره‌ها، مکی یا مدنی بودن‌شان مشخص شده، ۲۸ سورهْ مدنی و ۸۶ سورهْ مکی معرفی شده است.[۲۸]
راه‌های شناسایی
برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی سه راه ذکر شده است: ۱. روایات، ۲. شواهد ظاهری، ۳. علایم محتوایی و معنوی.[۲۹] در خصوص روایات می‌گویند غالباً با مشکلاتی روبه‌رو است، مانند ضعف سند، نقل نشدن از معصوم و وجود روایات معارض. برای همین در صورت استناد به روایات، تنها به روایاتی استناد می‌شود که شاهدی بر صحت آنها وجود داشته باشد.[۳۰] به نظر برخی قرآن‌پژوهان، سیاق آیات، مطالب موجود در سوره‌ها و قرینه‌های خارجی تنها راه[۳۱] و به عقیده برخی دیگر، بهترین راه[۳۲] برای شناسایی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها است.
از آنجا که مکه و مدینه دو فضای کاملاً متفاوت داشتند، مانند بیشتر بودن کفار در مکه و برپایی حکومت دینی در مدینه،[۳۳] سوره‌های مکی و مدنی ویژگی‌های متفاوتی در خطاب و محتوا دارند.[۳۴] با این حال می‌گویند این ویژگی‌ها دقیق نیست و همه آیات و سوره‌ها را به صورت کامل شامل نمی‌شود و تنها احتمال مکی یا مدنی بودن سوره را تقویت می‌کند.[۳۵] همچنین ممکن است سوره‌ای مکی یا مدنی باشد، اما برخی آیات آن از آیات استثنایی باشد و این ویژگی‌ها تنها در آن آیه استثنایی وجود داشته باشد.[۳۶]
ویژگی‌های سوره‌ها و آیات مکی
ویژگی‌های سوره‌ها و آیات مکی چنین بیان شده است:
- دعوت به اصول عقاید، مانند ایمان به خدا و ایمان به روز قیامت؛[۳۷]
- کوتاه بودن آیات و سوره‌ها؛[۳۸]
- بیان شدن قصص انبیا و امت‌های پیشین؛[۳۹]
- داشتن لحن تند؛[۴۰]
- به کار رفتن کلمه «کَلّٰا» در سوره؛[۴۱]
- داشتن آیات سجده‌دار؛[۴۲]
- آغاز شدن با حروف مُقَطَّعه مانند الم، الر، طسم، و حم (به غیر از سوره‌های بقره و آل‌عمران)؛[۴۳]
- حمله شدید به بت‌پرستی؛[۴۴]
ویژگی سوره‌ها و آیات مدنی
ویژگی‌هایی که برای سوره‌ها و آیات مدنی مطرح کرده‌اند به شرح زیر است:
- بیان فرایض و حدود دینی؛[۴۵]
- طولانی بودن آیه‌ها و سوره‌ها؛[۴۶]
- بیان قوانین اقتصادی و سیاسی؛[۴۷]
- داشتن زبان نرم و ملایم با مؤمنان؛[۴۸]
- پرداختن به مسائل مربوط به منافقان؛[۴۹]
- بیان احوال و اقدامات منافقان و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آنها؛[۵۰]
- مجادله با اهل کتاب؛[۵۱]
- بیان مسئله جهاد و احکام آن.[۵۲]
دیدگاه خاورشناسان
از میانه قرن سیزدهم قمری، خاورشناسانی چون تِئودور نُلدکه و رژی بلاشِر به تاریخ‌گذاری قرآن پرداختند.[۵۳] برخی از آنان سوره‌های قرآن را به لحاظ زمان نزول، نه به دو قسم مکی و مدنی، بلکه به سه، چهار یا پنج قسم تقسیم کردند؛[۵۴] ولی همه آنها سوره‌های مدنی را در یک گروه قرار دادند.[۵۵]
برخی خاورشناسان[۵۶] و روشنفکرانی چون طه حسین، با توجه به اختلاف ظاهری و محتوایی سوره‌های مکی و مدنی، چنین برداشت کرده‌اند که قرآن کار بشر است و از طرف خدا نیست؛ چراکه قرآن (سوره‌های مکی و مدنی) متأثر از جوّ حاکم بوده است، در حالی که اگر از طرف خدا بود، تابع محیط خود نمی‌شد.[۵۷]
محمدهادی معرفت مؤلف کتاب التمهید در پاسخ به این اشکال می‌گوید باید بین تابع بودن از محیط و هماهنگ بودن با آن برای تأثیرگذاری بیشتر فرق گذاشت. اشکال یادشده تنها در صورتی مطرح می‌شود که اختلاف ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی ناشی از تابع بودن آن از محیط خود باشد؛ اما قرآن همگام با واقیت‌های موجود در مکه و مدینه نازل شده تا بهتر بتواند بر مردم آنجا تأثیر بگذارد.[۵۸]
پانویس
- رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۶۵.
- رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۰.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۴.
- طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۲۳۵.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۴.
- معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۴۷.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.
- خامه‌گر، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، ۱۳۸۶ق، ص۱۵۲.
- معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۰.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۵.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۶.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۸۱.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۶.
- دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۲.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۳.
- معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۱.
- دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۱.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۲-۶۱۳.
- معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.
- معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲؛ میرمحمدی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۱.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۶۰.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.
- رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۱.
- دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۳.
- طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۲۳۵.
- دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۴.
- احمدی، پژوهشی در علوم قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۵۲-۵۵.
- احمدی، پژوهشی در علوم قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۶۲.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۰.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۱.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۱.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۱.
- رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۸.
- مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۸.
- مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۸.
- مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۸.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
- رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
- رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۹.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۷.
- جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۲.
- جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۲.
- نکونام، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۱.
- نکونام، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۲-۲۱.
- دهقانی، و مهدوی‌راد، «سیر تاریخی شناخت سور و آیات مکی و مدنی»، ص۶۹.
- معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.
- ابوالشبهه، المدخل لدراسة القرآن الکریم، ۱۴۰۷ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.
منابع
- ابوالشبهه، محمد محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، ریاض، دار اللواء، ۱۴۰۷ق.
- احمدی، حبیب‌الله، پژوهشی در علوم قرآن، قم، فاطیما، ۱۳۸۱ش.
- جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش.
- خامه‌گر، محمد، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۶ق.
- دولتی، کریم، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۴ش.
- دهقانی، و مهدوی‌راد، «سیر تاریخی شناخت سور و آیات مکی و مدنی»، در مجله تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره ۱۰، ۱۳۸۷ش.
- رادمنش، سید محمد، آشنایی با علوم قرآنی، تهران، جامی، ۱۳۷۴ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- رکنی، محمدمهدی، آشنایی با علوم قرآنی، تهران، سمت، ۱۳۷۹ش.
- سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۱ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- مظلومی، رجبعلی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، تهران، نشر آفاق، ۱۴۰۳ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران، سمت، ۱۳۸۲ش.
- میرمحمدی، ابوالفضل، تاریخ و علوم قرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، تهران، نشر هستی نما، ۱۳۸۰ش.