در این مطلب، به مرور برخی روایات بهداشت و سلامت به نحو اجمالی پرداخته شده است.
رهنمودها و توصیه‌های اسلام در زمینه‌ی سلامت را می‌توان در دو دسته‌ی کلّی جای داد[۱]:
- مرتبط با سلامت روحی
- مرتبط با سلامت بدنی
-
سلامت روحی
سلامت روحی از نگاه متون دینی را به سه قسمت می‌توان تقسیم کرد:
۱. سلامت قلبی؛ ۲. سلامت فکری؛ ۳. سلامت رفتاری.
قلب ساحتی از انسان است که محل عواطف، احساسات و صفاتی همچون محبت، بغض، عفت، شجاعت، حسادت و بخل به شمار می رود؛ فکر همان اندیشیدن، درک کردن و محاسبه است که کنشهای آن در مغز دنبال می شود؛ رفتار هم، مجموعه‌ای از کارکردهای رفتاری در دست و زبان و اندام‌های مختلف است که می‌توان آنها را برون داد فرآیند قلب و فکر دانست و به عبارتی دیگر«از کوزه همان تراود که در اوست».
-
سلامت قلبی
سلامت قلب (یا دل) از نگاه قرآن و روایات بدان معنا است که در دل رذایل اخلاقی وجود نداشته و دل از هر جهت از آلودگی ها و پلشتی ها پاک باشد. این رذایل می‌تواند در محدوده‌ی اخلاق فردی نظیر بدبینی، یأس، خود کم‌بینی یا خودشیفتگی و در حوزه‌ی اخلاق اجتماعی نظیر بخل، حرص، حسادت، کبر، شهوت طلبی و… معنا پیدا کند.
جایگاه سلامت روح از نگاه متون دینی را می توان با توجه به جایگاه روح در انسان پیگیری کرد. قرآن روح را نفخه و جلوه‌ای از تجلیات الهی می‌داند که به هنگام آفرینش انسان‌ها و پس از تکمیل مراحل آفرینش بدن، توسط خداوند در آدمی دمیده می‌شود. بر این اساس عبارت: «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» بارها در قرآن تکرار شده است.[۲]
قرآن مرگ روح را مهم‌تر از مرگ بدن می‌داند و معتقد است نابینایی و ناشنوایی دل، از کوری و کری ظاهری بسیار مهم‌تر و شکننده‌تر است[۳] و از مهمترین اهداف رسالت پیامبران و به ویژه پیامبر اسلام(ص) را تزکیه و پیراسته ساختن جان آدمیان برشمرده است.[۴]
از آنجا که محور شخصیت حقیقی انسان را روح و روان او تشکیل می‌دهد، تعالی انسان به تعالی روحی و روان او بستگی دارد. هر کاری که مانع تعالی و رشد روحی انسان شده و زمینه را برای آلودگی و بیماریهای روحی-روانی و در نتیجه انحطاط انسانی فراهم آورد، از نظر اسلام ممنوع و مردود است.
افزون بر کارکردهای گسترده‌ی مفهوم سلامت روح و روان در متون دینی، آموزه هایی برای تامین سلامت روح و روان نیز در این متون مورد تاکید قرار گرفته است. به عنوان نمونه، در برخی از روایات بر اهمیت انتخاب دوست و ضرورت برخورداری همنشین آدمی از شایستگی‌های اخلاقی صحبت به میان آمده است[۵] یا در برخی از روایات توصیه می‌شود که از نگاه شهوت آمیز به نامحرم و.. اجتناب شود. همچنین، سیر و سیاحت یا کار، دیدار دوستان، مداعبه برای روح و روان مفید است و در برابر آن، حسادت ، بخل ، حرص و آز، خشم، حسد و کینه برای روح و روان زیان‌آور است.[۶]
-
سلامت فکری
مقصود از سلامت فکر برخورداری از اندیشهای سالم در نظام بینش و در تفسیر هستی است. به این معنا که انسان در تفسیر آغاز و چگونگی حرکت و ادامه‌ی این هستی دچار سردرگمی، حیرانی یا کفر و الحاد نباشد.
سلامت فکر و اندیشه به خوبی در آیات ذیل ترسیم شده است:
« إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ الَّذِینَ یذْکرُونَ اللَّهَ قِیامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَک فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ رَبَّنَا إِنَّک مَنْ تُدْخِلْ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیا ینَادِی لِلْإِیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکفِّرْ عَنَّا سَیئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَی رُسُلِک وَلَا تُخْزِنَا یوْمَ الْقِیامَهِ إِنَّک لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ»[۷]
بر اساس این آیات خلقت آسمان ها و زمین برای صاحبان فکر و اندیشه پیام ایمان و توحید دارد و آنان را چنان به باور به وجود خداوند وامی دارد که در سایهی این تفکر، ایستاده، نشسته و به پهلو یعنی در همه حال به یاد خداوند هستند؛ همچنین این صاحبان تفکر اذعان به پوچ نبودن آفرینش و ضرورت وجود قیامت داشته و سرانجام گویا با تمام وجود خود اعلام می کنند که خدایا! ما شنیدیم که پیامبری ما را دعوت به ایمان می کرد، ما نیز به دعوت او لبیک گفتیم و اینک نوبت توست که ما را بیامرزی.
از طرف دیگر امّا اگر فکر بیمار باشد، بیشتر بر طبل حسّ و ماده می کوبد، چنان که قرآن پیش از این از آنان با عنوان دهریان یاد کرده است:
« وَقَالُوا مَا هِی إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا وَمَا یهْلِکنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِک مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یظُنُّونَ . و گفتند: «غیر از زندگانی دنیای ما [چیز دیگری] نیست; می میریم و زنده می شویم، و ما را جز طبیعت هلاک نمی کند.» و[لی] به این [مطلب] هیچ دانشی ندارند [و] جز [طریق] گمان نمی سپرند.»[۸]
یعنی اندیشه بیمار به صرف تکیه بر ظن و گمان خود و بدون آن که دلیل و برهان روشنی داشته باشد، غیب و ماوراء خود و هر آن چه مربوط به آن است را انکار می کند. همان گونه که با چنین نگرشی جهان آخرت را نیز موهوم می پندارد:
« أَیعِدُکمْ أَنَّکمْ إِذَا مِتُّمْ وَکنتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا أَنَّکمْ مُخْرَجُونَ هَیهَاتَ هَیهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ إِنْ هِی إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ کذِبًا وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ»[۹] .
بیماری فکری آفت ها و آسیب های مختلفی را به همراه می آورد که برخی از آنها عبارت اند:
- تکیه به ظن و گمان؛ ۲. ریب و شک؛ ۳. وسواس فکری.
چنان که حضرت امیر (ع) در ترسیم جایگاه شفا بخشی قرآن، کفر، نفاق و گمراهی را بزرگترین بیماری دانسته است، آن جا که می فرماید:
« فاستشفوه من أدوائکم واستعینوا به على لأوائکم، فإن فیه شفاء من أکبر الداء وهو الکفر والنفاق والغی والضلال . از قرآن برای بیماریهای خود شفا و بهبودی بطلبید و برای پیروزی بر شدائد و مشکلات از آن استعانت جوئید، زیرا در قرآن شفای بزرگترین بیماری‌ها یعنی کفر و نفاق و گمراهی و ضلالت است.»[۱۰]
-
سلامت رفتاری
سلامت رفتاری یعنی آنکه شخص رهنمودها و توصیه های مختلف دین، مانند حفظ سلامت بدن و روح و روان خود و دیگران و یا آسیب نزدن به خود و دیگران را، رعایت کند.
سلامت رفتاری نیز می تواند سطوح مختلفی از فردی و اجتماعی و… داشته باشد.
سلامت رفتار اجتماعی به معنای رعایت حقوق فردی و اجتماعی و عدم تضییع این حقوق می باشد[۱۱]. سلامت رفتاری انسان در حوزه اخلاق اجتماعی را می توان در روایت مشهوری از رسول اکرم (ص) به تصویر کشید، آن جا که فرمود: « المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه. مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در سلامت و امنیت باشند.»
بر این اساس سلامت رفتاری بدان معنا است که از دست و زبان شخص آزاری به کسی نرسد. دست کنایه از رفتار و زبان کنایه از گفتار است و از آن جا که گفتار خود رفتار تلقی می شود، می توان دست و زبان را حکایت گر رفتار آدمی دانست.
از سویی بازخوانی متون دینی اعم از قرآن و روایات نشان می دهد که در تمام این زمینه ها اوامر و مناهی الهی اعلام شده و رهنمون لازم برای ترک آلودگیها و بیماریهای رفتاری و التزام به ارزشهای الهی ارایه شده است.[۱۲]
سلامت رفتاری در حوزه اخلاق فردی مواردی همچون خود آزاری، خودکشی، ریاضت غیر شرعی، تحقیر خویشتن، ملامت گری و … را در بر می گیرد. برخی از این دست از آموزه ها در قرآن مورد تاکید قرار گرفته است، نظیر آیه « وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکمْ رَحِیمًا. و خودتان را مکشید، زیرا خدا همواره با شما مهربان است.»[۱۳] که در ان خودکشی مورد نهی قرار گرفته است.
یا آیه «وَلَا تُلْقُوا بِأَیدِیکمْ إِلَی التَّهْلُکهِ . و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید.»[۱۴] که در آن هر اقدامی که زمینه هلاکت انسان را فراهم آورد، ممنوع اعلام شده است.
از جمله اموری که در سلامت رفتاری در حوزه اخلاق فردی مورد تاکید قرآن قرار گرفته، توجه به معرفت نفس و پرهیز از خود فراموشی است. آن جا که قرآن می فرماید:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحُولُ بَینَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیهِ تُحْشَرُونَ . ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید، و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می گردد، و هم در نزد او محشور خواهید شد.»[۱۵]
بر اساس این آیه عدم توجه به دعوت الهی و خدا فراموشی باعث می شود که خداوند میان انسان و جانش حائل شده و در حقیقت دچار خود فراموشی شود.
چنان که در آیه دیگر این نکته به صراحت مورد تاکید قرار گرفته که خدا فراموشی باعث خود فراموشی است:
«وَلَا تَکونُوا کالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُوْلَئِک هُمْ الْفَاسِقُونَ . و چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او ]نیز[ آنان را دچار خودفراموشی کرد; آنان همان نافرمانانند.»[۱۶]
در جایی دیگر قرآن تاکید می کند که در پی فراموش کردن خداوند از سوی فاسقان، خداوند نیز آنان را فراموش کرد:
« نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیهُمْ . خدا را فراموش کردند، پس (خدا هم) فراموششان کرد.»[۱۷]
سلامت در حوزه اخلاق اجتماعی شامل قتل، آزار رسانی، جرح دیگران، سبّ، دشنام، تمسخر، تهمت، غیبت، فحاشی، بدزبانی و سرقت و تصرف مال دیگران می شود.
در قرآن آیات فراوانی بر این امور تاکید دارد نظیر آیه ذیل:
«وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ. و نَفْسی را که خدا حرام گردانیده، جز بحق مکشید.»[۱۸]
کشتن فرزندان مورد نهی قرار گرفته است: «وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکمْ وَإِیاهُمْ. و فرزندان خود را از بیم تنگدستی مکشید، ما شما و آنان را روزی می رسانیم.»[۱۹]
منع آزار و منت گذاری هر چند نسبت به کسی که به او محبتی شده باشد، در آیه ذیل تاکید شده است:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی . ای کسانی که ایمان آورده اید، صدقه های خود را با منّت و آزار، باطل مکنید.»[۲۰]
حرمت تمسخر دیگران، عیب گرفت و نامیدن افراد با نام های زشت در آیه ذیل مورد تاکید قرار گرفته است:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَی أَنْ یکونُوا خَیرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَی أَنْ یکنَّ خَیرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ. ای کسانی که ایمان آورده اید، نباید قومی قوم دیگر را ریشخند کند، شاید آنها از اینها بهتر باشند، و نباید زنانی زنان [دیگر] را [ریشخند کنند ]، شاید آنها از اینها بهتر باشند، و از یکدیگر عیب مگیرید، و به همدیگر لقبهای زشت مدهید.»[۲۱]
بر اساس آیه ذیل سوء ظن، تجسس و غیبت دیگران مورد نهی قرار گرفته است:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثِیرًا مِنْ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یغْتَبْ بَعْضُکمْ بَعْضًا . ای کسانی که ایمان آورده اید، از بسیاری از گمانها بپرهیزید که پاره ای از گمانها گناه است، و جاسوسی مکنید، و بعضی از شما غیبت بعضی نکند.»[۲۲]
در آیه « وَلَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ . و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید.» بر اصل حرمت تصرف در مال دیگران تاکید شده است و بر همین اساس قرآن بارها از خوردن مال کسانی همچون یتیمان که قادر به دفاع از اموال خود نیستند، نهی کرده است:
نظیر آیه:« وَآتُوا الْیتَامَی أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیبِ وَلَا تَأْکلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَی أَمْوَالِکمْ إِنَّهُ کانَ حُوبًا کبِیرًا. و اموال یتیمان را به آنان ]باز[دهید، و ]مال پاک[ و ]مرغوب آنان [ را با ]مال[ ناپاک ]خود[ عوض نکنید; و اموال آنان را همراه با اموال خود مخورید که این گناهی بزرگ است.»[۲۳]
سلامت در حوزه امور جنسی نیز ترک مواردی همچون زنا، خود ارضایی، همجنس گرایی، هر گونه رفتار التذاذ آمیز غیر شرعی را در بر می گیرد. در این زمینه نیز آموزه های فراوانی در متون دینی آمده است.
بر همین اساس قرآن از مردان و زنان مومن می خواهد تا چشم های خود را از نگریستن به یکدیگر فرو پوشند و دامن خود را از هرگونه الودگی و پلشتی دور نگاه دارند: « قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ … وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ.»[۲۴]
چنان که موکداً زنا و آلوده دامنی در قرآن مورد نهی قرار گرفته است:
«وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَی إِنَّهُ کانَ فَاحِشَهً وَسَاءَ سَبِیلًا. و به زنا نزدیک مشوید، چرا که آن همواره زشت و بد راهی است.»[۲۵]
در متون دینی به شدت با پدیده همجنس گرایی مبارزه شده و برای آن کیفرهایی به مراتب شدیدتر از زنا در نظر گرفته شده است. قرآن بارها از داستان انحراف قوم لوط و عذاب سخت الهی و سنگباران آسمانی آنان یاد کرده است.[۲۶]
قرآن در هشداری جامع از مومنان می خواهد تا از گناهان ظاهری و باطنی پرهیز کنند: «وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ . و گناه آشکار و پنهان را رها کنید.»[۲۷]
-
سلامت بدنی
رهنمودها و جایگاه سلامت بدنی را می توان با واکاوی آیات و روایات بدست آورد. به عنوان نمونه قرآن از جمله برنامه و خدمات پیامبر اکرم (ص) به جامعه عرب و جهانیان را این می داند که پاکی ها را برای آنان حلال و آلودگی ها را حرام اعلام کرده است: «وَیحِلُّ لَهُمْ الطَّیبَاتِ وَیحَرِّمُ عَلَیهِمْ الْخَبَائِثَ»[۲۸]
پیداست تحریم امور خبیث و آلوده، خود تلاشی است پیشگیرانه برای مبارزه با بیماری ها و آسیب ها چنان که در جایی دیگر در باره ویژگی بهشتِ وعده داده شده به پرهیزکاران چنین آورده است:
«مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَیرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یتَغَیرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی. مَثَل بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده (چون باغی است که) در آن نهرهایی است از آبی که (رنگ و بو و طعمش) برنگشته و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذتی است و جویبارهایی از انگبین ناب.»[۲۹]
گر چه این آیه در توصیف نعمت های بهشتی است، اما می توان از آن دریافت که جاری بودن آب نهر و عدم تغییر رنگ، بو و طعم آب نشانه ای از سلامت آن است. چنان که عدم تغییر طعم شیر دلیل سلامت آن است و عسلی مورد سفارش است که ناب، صاف و زلال باشد.
بر همین اساس قرآن عسل را به رنگ های مختلف وسیله شفای آدمیان معرفی کرده است: «یخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ»[۳۰]
و در کنار توصیف تازه بودن گوشت ماهیان، تلویحاً بر لزوم تازه بودن گوشت و همه غذاها تاکید رده است: «وَمَا یسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِنْ کلٍّ تَأْکلُونَ لَحْمًا طَرِیا . و دو دریا یکسان نیستند: این یک، شیرین تشنگی زدا [و] نوشیدنش گواراست; و آن یک، شور تلخ مزه است; و از هر یک گوشتی تازه می خورید.»[۳۱]
چنان که قرآن در دستوری حکیمانه از اسراف در خوردن و آشامیدن نهی کرده است:
« کلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یحِبُّ الْمُسْرِفِینَ.»[۳۲]
فاصله گرفتن از زنان در ایام عادت نیز از مواردی است که به خاطر حفظ سلامت زوجین مورد تاکید قرآن قرار گرفته است:
«وَیسْأَلُونَک عَنْ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًی فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یطْهُرْنَ.»[۳۳]
افزون بر قرآن، رهنمودها و توصیه های طبی و بهداشتی در روایات نیز مورد توجه قرار گرفته است[۳۴]. از آنجا که میان تن و روح رابطه مستقیم برقرار است، دین در کنار ارایه آموزه هایی درباره سلامت روح و روان، در زمینه بدن نیز آموزه‌هایی را ارایه کرده است.[۳۵]
بر این اساس در برخی از روایات از فواید یا زیان‌های خوراکی‌ها، اشیا یا اموری خاص سخن به میان آمده است. به عنوان مثال از فواید و خواص میوه‌هایی همچون انجیر، زیتون، انار، سیب، انگور یا مفید بودن سرمه کشیدن برای تقویت چشم گفتگو شده یا اعلام شده که خوردن متوالی گوشت، بلعیدن آب، خوردن غذای داغ، یا دمیدن در غذا برای بدن زیان‌آور است.[۳۶]
در برخی از این دست از روایات برای پیشگیری از رویکرد بیماری‌ها توصیه‌های زیادی ارایه شده است. مثلاً گفته شده که برای دور ماندن از تغییرات ناگهانی آب و هوا در آغاز سرما، بیشتر از خود مراقبت کنید.[۳۷] یا در تاریکی شب غذا نخورید، یا پیش و پس از غذا دست‌های خود را بشویید. چنان که در برخی از روایات توصیه شده که بیماری تب را با سیب یا با استفاده از آب سرد درمان کنید.[۳۸]
این نمونه ها به خوبی نشان می دهد که دین اسلام در کنار سلامت روح و روان، به سلامت بدن نیز اهتمام نشان داده است.
این مطلب با همکاری جناب آقای موسی شیرآلی تهیه و جمع بندی شده است
___________________________________________________________________
منابع:
[۱] . معنا شناسی و ابعاد سلامت از نگاه متون دینی. علی نصیری.
[۲] . حجر ، ۲۹ ؛ ص ، ۷۲ .
[۳] . برای نمونه ر.ک : حج ، ۴۶ .
[۴] . ر. ک : بقره ، ۱۲۹ ؛ ۱۵۱ ؛ آل عمران ، ۱۶۴ ؛ قصص ، ۵۹ و …
[۵] . عن أبی عبد الله علیه السلام قال : قال رسول الله صلى الله علیه وآله : قالت الحواریون لعیسى : یا روح الله ! من نجالس ؟ قال من یذکرکم الله رؤیته ، ویزید فی علمکم منطقه ویرغبکم فی الآخره عمله .کافی ، ج۱ ، ص ۳۹ .
[۶] . برای آگاهی بیشتر از روایات در زمینه تاثیر رفتار های اخلاقی بر روان آدمی ر. ک : کافی ، کتاب العشره ، ج ۲ ، ص ۶۳۵_ ۶۷۰.
[۷] . آل عمران، ۱۹۰ – ۱۹۴.
[۸] . جاثیه، ۲۴.
[۹] . مومنون، ۳۵ – ۳۸.
[۱۰]. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.
[۱۱]. مفردات الفاظ القرآن، ص ۵۵۲.
[۱۲] . ثقه الاسلام کلینی فصلهای «کتاب العشره» و «کتاب الایمان و الکفر» و نیز بخش‌هایی از کتاب روضه کافی را به این مسأله اختصاص داده است و با چینش و عنوان‌گذاری مناسب روایات تصویری روشن از آموزه‌های اخلاقی از منظر روایات به تصویر کشیده است. علامه مجلسی نیز با اختصاص دادن جلد‌های پانزدهم، شانزدهم و هفدهم بحار الانوار به ایمان و کفر، آداب معاشرت و آداب و سنن و کتاب روضه و پندهای معصومین(ع) سهم این مباحث را پرداخته است.
[۱۳] . نساء، ۲۹.
[۱۴] . بقره، ۱۹۵.
[۱۵] . انفال، ۲۴.
[۱۶] . حشر، ۱۹.
[۱۷] . توبه، ۶۷.
[۱۸] . انعام، ۱۵۱.
[۱۹] . انعام، ۱۵۱.
[۲۰] . بقره، ۲۶۴.
[۲۱] . حجرات، ۱۱.
[۲۲] . حجرات، ۱۲.
[۲۳] . نساء، ۲.
[۲۴] . نور، ۳۰ – ۳۱.
[۲۵] . اسراء، ۳۲.
[۲۶] . نظیر اعراف، ۸۰ – ۸۴.
[۲۷] . انعام، ۱۲۰.
[۲۸] . اعراف، ۱۵۷.
[۲۹] . محمد، ۱۵.
[۳۰] . نحل، ۶۹.
[۳۱] نحل، ۱۴.
[۳۲] . اعراف، ۳۱.
[۳۳] . بقره، ۲۲۲.
[۳۴] . برای آگاهی بیشتر از روایات طبی ر. ک : بحار الانوار ، ج ۵۹ ، ص ۲۸۹ – ۳۵۹ در بابی با عنوان «طب النبی» ؛ صحیح بخاری ، ج ۷ ، ص ۱۱ – ۳۳ « کتاب الطب » ؛ سنن ابی داود ، ج ۲ ، ص ۲۱۹ – ۲۳۰ « کتاب الطب » وی در این کتاب روایات طبی را در ۲۴ باب منعکس کرده است ؛ سنن ابن ماجه ، ج ۲ ، ص ۱۱۳۷ « کتاب الطب » ابن ماجه نیز در این کتاب روایات طبی را در ۲۴ باب منعکس کرده است ؛ المستدرک علی الصحیحین ، ج ۴ ، ص ۱۹۶ – ۲۲۰ .
[۳۵] . آقای خرسان در مقدمه کتاب طب الائمه در این باره چنین آورده است : « اهتم أئمه أهل البیت علیهم السلام بمعالجه الجسد کاهتمامهم بمداواه الروح ، فکانت عنایتهم فی صحه الأبدان کعنایتهم فی تهذیب النفوس.» طب الائمه، ص ۳ .
[۳۶] . ر.ک : بحارالانوار ، ج۶۳، ص۱۴۴- ۳۰۵. علامه مجلسی با ذکر ابواب متعدد روایات زیادی در باره فواید یا مضار غذاها یا میوه ها را آورده است .
[۳۷] . قال علی علیه السلام : « توقوا البرد فی أوله ، وتلقوه فی آخره فإنه یفعل فی الأبدان کفعله فی الأشجار أوله یحرق وآخره یورق .» نهج البلاغه ، حکمت ۱۲۸ .
[۳۸] . ر.ک : بحار الانوار ، ج ۵۹ ، ص ۹۲. علامه مجلسی در این جلد از کتاب خود تحت عنوان « ابواب الطب و معالجه الامراض و خواص الادویه » روایات فراوانی را در زمینه معالجه بیماری ها آورده است .
