به طور کلی اعتدال و میانه‌روی در مطلق امور حتی در عبادات از اصول مسلم قرآنی و روایی است که بستر بسیاری از توصیه‌ها و هنجارهای اخلاق اسلامی محسوب می‌شود. رسول خدا فرمودند: هیچ بنده‌ای در فهم دین رشد نمی‌یابد مگر اینکه میانه‌روی او نیز بیشتر می‌شود. آن حضرت میانه‌روی را یکی از ۲۵ جزء نبوت دانسته و آن‌را در عبادت بسیار زیبا دانسته و سه بار فرمودند: بر شما باد به میانه‌روی بر شما باد به میانه‌روی بر شما باد به میانه‌روی.
اقتصاد در لغت به معنای میانه‌روی در کارها است و شامل هر کاری می‌شود، اما در این جا میانه‌روی در معیشت یعنی در ارتباط انسان با کسب درآمد و نیز در مصرف را شامل است. بنابراین، از آنجا که این فضیلت دارای دو چهره مختلف در دو ساحت است، در ارتباط با کسب درآمد، بین دو رذیله حرص و بیکاری قرار دارد و در ارتباط با مصرف، بین دو رذیله اسراف یا تبذیر و بخل قرار دارد که البته همانطور که گفته خواهد شد مصرف دارای دو بخش است: مصرف شخصی برای خود و خانواده و دیگری انفاق در راه خدا بر ارحام و دوستان و نیازمندان.
فضیلت میانه‌روی در معیشت از نظر قرآن و روایات شریف
پیامبر اعظم(ص) همواره پس از نمازها از دعاهایی که می‌کرد این بود که: خدایا، میانه‌روی در هر دو حال از فقر و دارایی را به من نصیب کن و از خدا می‌خواست که خود و خاندانش و دوستان ایشان را کفاف عطا کند و دشمنان آنان را فراوانی مال دهد و از شر بی‌نیازی طغیان‌آور و فقر نسیان‌آور به خداوند پناه می‌بردند. امام باقر(ع) فرمود: خداوند نابود کردن اموال و تضییع آنها را دوست ندارد.
خطوط کلی میانه‌روی در معیشت
می‌توان گفت بر اساس روایات، میانه‌روی در معیشت دارای سه حوزه اساسی است:
میانه‌روی در کسب: رسول اکرم(ص) با اینکه تلاش‌گر در راه معیشت خانواده‌اش را همانند مجاهد راه خدا می‌دانست، اما شدت حرص در طلب دنیا را نیز یکی از علامات شقاوت دانسته و می‌فرمود: در طلب روزی به اعتدال و زیبایی عمل کنید، زیرا رزق شما در هر حال به شما می‌رسد. همانطور که امام حسین(ع) به فردی فرمودند: ای فلان! نه چون جنگاوری که طالب غلبه است با تمام قوا در راه روزی بکوش و نه کسب را رها کن به امید توکل. زیرا طلب رزق یک سنت اسلامی است و البته اعتدال در طلب نیز یک نمود برای عفت است و نه آن تلاش وافر، رزقی را زیاد می‌کند و نه این عفت، رزقی را کم می‌کند، زیرا رزق مقدر شده و حرص‌ورزی نوعی طلب گناه است.
برخی از روایات ما در این زمینه توصیه‌هایی کاربردی نیز دارند که رسول اکرم(ص) در همین زمینه فرمودند: مومن باید زندگی خود را سه بخش کند و می‌فرمودند: خدایت و خانواده و مهمان و نفس تو هر یک بر تو حقی دارند.
میانه‌روی در خرج: امام رضا(ع) به یکی از اصحاب خود فرمود: طبق فرمایش الهی در مخارج زندگی نه بخل به خرج دهید و نه اسراف کنید.
میانه‌روی در انفاق: که مقصود از انفاق، یعنی هر نوع مخارج در غیر از نیازهای واجب خود و خانواده که داده، هدیه و کادو به دوستان و ارحام و نیز قرض دادن به افراد و صدقه بر نیازمندان و غیره همگی را شامل است. در انفاقات مالی نیز قرآن کریم به پیامبر اعظم(ص) دستور می‌دهد در انفاق، میانه را در نظر دارد و نه دست را کلا ببندد و نه چندان بذل کند که برای خود هیچ نگذارد و نیز عبادالرحمن را به وصف اعتدال در خرج کردن که دور از بخل و اسراف به عنوان دو کرانه افراطی هستند می‌ستاید و به سوگندشکنان دستور می‌دهد کفاره کار خود را برده آزاد کردن یا غذا دادن یا لباس پوشاندن بر ۱۰ نفر مستمند، از غذا و لباس متوسطی است که به خانواده خود می‌دهند قرار دهند و به عنوان قانون کلی به هر کسی که نعمتی مادی دارد دستور می‌دهد خود در مصرف آن زیاده‌روی نکند، حق نیازمند را بپردازد، در این انفاق هم زیاده‌روی نکند و آن فقیر نیز در مصرف صدقات زیاده‌روی نکند.
راهکارهای عملی دستیابی به میانه‌روی در معیشت
اصل تنظیم مخارج بر اساس تدبیر الهی: امام صادق(ع) گاهی غذاهای لذیذ مصرف می‌نمودند و گاهی غذاهای ساده و می‌فرمود تدبیر ما در دست خداست، هر وقت وسعت روزی بدهد ما نیز وسعت در مخارج می‌دهیم و هر وقت روزی را بر ما تنگ کند ما نیز مخارج را محدود می‌کنیم.
برنامه‌ریزی و اندازه‌گیری در مخارج: یعنی بعد از مراعات اصل قبل، مخارج را بر اساس نظمی خاص تنظیم نمود که این برنامه‌ریزی در روایات ما با عنوان(التقدیر فی المعیشه) یا (التدبیر فی المعیشه) مطرح شده است و رسول گرامی خدا(ص) فرمود: بیست صفت فقر می‌آورد؛ مثل اندازه نداشتن در معیشت و آن بزرگوار، این تدبیر را نیمی از معیشت دانسته‌اند. از مصادیق تدبیر این است که برخی بزرگان گفته‌اند: هر کس مالی دارد باید اسراف نکند و به تدریج خرج کند تا برای نیازهایش کافی باشد.
تعقل اقتصادی: در روایات آمده است تعقل فرد، تدبیر معیشت اوست. مانند اینکه ابتدا آنچه اهم و سپس مهم را در نظر بگیریم.
ولخرجی نکردن: رسول گرامی خدا(ص) فرمود: به طور کلی مومن کم‌خرج است و بابرکت‌ترین زنان کسانی هستند که کم‌خرج باشند.
آثار دنیوی و اخروی میانه‌روی در معیشت
این دستور قرآنی و روایی نیز چون هر دستور اسلامی دیگر گرچه در ابتدا به نظر می‌رسد برای تنظیم معاش صادر شده است، اما اولا این تنظیم معاش نیز در راستای هدف نهایی خلقت که بندگی خدای متعال است خواهد بود نه اینکه خود موضوعیت مستقل داشته باشد و ثانیا بسیاری از کمالات معنوی در مسیر پیاده کردن این میانه‌روی در جان و روح انسان به دست خواهد آمد که به این آثار اشاره می‌شود:
دستیابی به روح اعتدال: که خود از صفات اخلاق والا و مادر بسیاری از فضایل است و بخشی از فضایل والای اعتدال و میانه‌روی به طور کلی (هر نوع میانه‌روی از جمله اعتدال اقتصادی و معیشتی) در آغاز این نوشتار مورد اشاره قرار گرفت.
رسیدن به فضایل معنوی: مانند محبوبیت الهی. زیرا امام صادق(ع) فرمود: خدای متعال میانه‌روی در معاش را دوست دارد و رسول گرامی خدا(ص) برای مومنانی که به میانه خرج می‌کنند رحمت الهی را طلب فرمودند و این خود فضیلتی بسیار والا است. امام باقر(ع) برنامه‌ریزی معیشت را در کنار دین‌فهمی و صبر بر مصائب، یکی از اضلاع سه‌گانه کمال انسانی دانستند.
کمبود نداشتن در معاش: زیرا رسول گرامی خدا(ص) فرمودند: در معیشت میانه‌روی کنید تا هرگز فقیر نشوید و کسی که در معیشت خود میانه‌رو باشد، خداوند او را روزی می‌دهد و کسی که زیاده‌روی کند محروم می‌شود، زیرا همانطور که رسول گرامی خدا فرمودند گاهی هست خداوند روزی بنده‌ای را برای ۱۰ روز در یک روز می‌دهد و اگر اسراف کند، ۹ روز بقیه را باید با تنگدستی بگذراند. امام صادق(ع) فرمود: خداوند اقتصاد در معاش را دوست دارد و با اقتصاد، چیزی کم نخواهیم داشت و با پرخرجی، هیچ مالی دوام نخواهد آورد.
پیامبر(ص) فرمود: من برای انفاق مال آمده‌ام نه جمع مال. از نظر اسلام، اقتصاد در معیشت هرگز به معنی خرج نکردن در مورد لازم نیست که چنین کاری مصداق صفت بسیار ناپسند بخل خواهد بود. رسول گرامی خدا(ص) فرمودند: بخیل در آسمان و زمین مبغوض است، بلکه مقصود این است که اسراف و خرج بدون دلیل عرفی و شرعی و دور از شان و نیاز زندگی متعارف که آبروی اجتماعی فرد را حفظ می‌کند صورت نگیرد.
رسول گرامی خدا(ص) میانه‌روی در فقر و بی‌نیازی هر دو را نیز تاکید نمودند و آن را یکی از نجات‌دهنده‌های سه‌گانه معرفی نمودند و این حالت یعنی اینکه در حالت تنگی دست هم نباید مومن به طور کلی دست از خیرات و انفاقات بشوید یا برای خانواده خود خیلی سخت‌گیری کند، بلکه قدری که مورد نیاز است را گرچه با قرض هم شده که در گفتار و رفتار رسول خدا و ائمه دیده شده تامین نماید و البته نه چون حالت دارایی بخواهد رفتار کند بلکه قدری او هم تنگ بگیرد منتهی نه دست خود را کاملا ببندد.
منابع: کتب المیزان فی تفسیر القران و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال و
ensani.ir
https://library.razavi.ir/quran/fa/314848/%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%B4%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85