پژوهش «تدوین مبانی و الگوی مطلوب سبک زندگی از دیدگاه قرآن کریم»؛ به‌کوشش حمید باقری (مجری طرح)، دکتر محمدعلی لسانی فشارکی (ناظر طرح) انجام شده که به وسیله دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1396 منتشر شد.
ترسیم سبک زندگی در راستای تبیین ماهیت زندگی و تفهیم آن در افقی برتر از عالم ماده امری طبیعی و دیرین است.
سبک زندگی نیز امری اجتماعی است. می‌توان آن را تابلوی نقاشی «کولاژ»ی دانست که تکه پاره‌های به‌‌‌‌کار رفته در آن از متن زندگی اجتماعی فراهم می‌آید. اما نهایتاً نوع تلفیق و ترکیب آنها گویی چیزی است که انسان مابعد تجددی فردیت‌یافته بر حسب ذوق و سلیقه خود آن را می‌سازد. البته این «ساخت» و سلیقه سازنده آن به شدت سیال، متغیر و دلبخواهی است. شاید این اصلی‌ترین تفاوتی است که مفهوم سبک زندگی با فرهنگ دارد.
سبک زندگی مقوله‌ای اساساً سیال، لغزنده و غیرقطعی است. سبک زندگی ریشه در ذائقه و سلیقه دارد، لذا یافتن پاسخ‌هایی که رویکرد ما به مفهوم «معنای» زندگی و چرایی زیستن معنا می‌بخشد و جهت‌دهی می‌کند، لازم است.
بنابراین طرح پژوهشی حاضر در صدد است تا اهداف زیر را در تحقیقی نظام‌مند دنبال کند، که به‌شرح ذیل نگاشته شده است:
- تبیین نقش دین در اثرگذاری بر سبک زندگی،
- تبیین مبانی و اصول سبک زندگی از منظر قرآن کریم،
- تبیین الگوی مطلوب سبک زندگی از منظر قرآن کریم،
- تبیین مؤلفه‌های قرآنی سبک زندگی مطلوب.
از بحث و بررسی‌هایی که در این نوشتار پیرامون «مبانی و مؤلفه‌های سبک زندگی قرآنی» گذشت، می‌توان کل تحقیق و دستاوردهای علمی آن را طی چند بند زیر اینگونه خلاصه و نتیجه‌گیری کرد.
- سبک زندگی به معنای روش خاصی که یک فرد یا گروهی از مردم بر اساس آن کار و زندگی می کنند و در اصطلاح شیوۀ زندگی یا سبک زیستن که بازتاب دهندۀ گرایش‌ها و ارزش‌های یک فرد یا گروه، یا عادت‌ها، نگرش‌ها، سلیقه‌ها، معیارهای اخلاقی و ... که با هم، طرز زندگی کردن فرد یا گروهی را می‌سازد، است.
- سبک زندگی هر فرد و جامعه‌ای متأثر از نوع باورها (جهان‌بینی) و ارزش‌های (ایدئولوژی) حاکم بر آن فرد و جامعه است. جهان‌بینی مادی و ارزش‌های لذت‌گرایانه و سودمحورانه طبیعتاً سبک زندگی خاصی را پدید می‌آورند؛ همان‌طور که جهان‌بینی الهی و ارزش‌های کمال‌گرایانه و سعادت محورانه، سبک خاصی از زندگی را شکل می‌دهند.
- سبک زندگی اسلامی، مجموعه ای از نگرش‌ها، ارزش‌ها و الگوهای رفتاری مستفاد از آموزه‌های اسلامی در امور و شئون مختلف زندگی است که افراد آن را به‌عنوان شیوه زندگی برمی‌گزینند.
بنابراین، می توان سبک زندگی اسلامی را حاصل تحول ارزشی در جامعه و تلاش افراد به منظور وفق دادن خود با نظام ارزشی اسلام دانست.
- برنامه های دینی در آیین اسلام، ناظر به ابعاد وجودی بشر و در دو حیطۀ «اعتقاد» و «عمل» طراحی و ارائه شده است و از این‌رو، دین کارکرد سبک آفرینی و هویت بخشی دارد. بدین ترتیب، سبک زندگی به‌عنوان یکی از مفاهیم و اصطلاحات به کار رفته در علوم اجتماعی، پیوندی تنگاتنگ با مجموعه‌ای از مفاهیم مانند فرهنگ، جامعه، رفتار و معنا (نگرشی، ارزشی و هنجار)، اخلاقی، ایدئولوژی، شخصیت، هویت، خلاقیت، تولید، مصرف، طبقه اجتماعی، منزلت، ذوق و سلیقه پیدا می‌کند.
- سبک زندگی در قرآن و حدیث، با مفاهیمی چون، فرهنگ، دین، عقلی معاش، شاکله (شخصیت اکتسابی) و حیات طیبه ارتباط می‌یابد.
در یک رابطه طولی می‌توان چنین گفت که دین، فرهنگ جامعه را شکل می‌دهد، فرهنگ نیز نظام معنایی خاصی برای زندگی فردی و اجتماعی تعریف می‌کند و این نظام معنایی، سرچشمه و خاستگاه مجموعه در هم تنیده‌ای از الگوهای خاصی برای زندگی است که یک کل منسجم و متمایز را در قالب سبک زندگی پدید می‌آورد. شاکله نیز، همان شخصیت برخاسته از اعمال اختیاری انسان در بستر تربیت است که در قالب سبکی از رفتار در زندگی و تعاملات با دیگران تجلی می یابد و عقل معاش به‌عنوان قوه تدبیر زندگی و امور دنیایی مربوط به زندگی می‌باشد. در سبک زندگی اسلامی، معادگرا بودن عقلی، شرط تحقق مفهوم عقل معاش خواهد بود. از این رو، با شکل‌گیری جامعه اسلامی که در سایه مبانی و اصول سبک زندگی اسلامی شکل گرفته است، حیات معنوی یا همان حیات طیبه برپا می‌شود، حیات متکی بر عقل و فطرت و آموزه‌های اسلامی در عرصه‌های زندگی، که بر دو پایه، جهان‌بینی الهی و عمل نیک استوار است.
- مبانی قرآنی سبک زندگی، در دو حوزۀ «مبانی شناختی (معرفتی)» و «مبانی رفتاری (عملی)» تقسیم‌بندی می‌شود. مبانی شناختی نیز به نوبۀ خود به دو دستۀ مبانی هستی‌شناسی و مبانی انسان‌شناسی قابل تقسیم است. زیرا وقتی بحث از مبانی می‌شود، مراد بررسی نوع جهان‌بینی و فهم یک مکتب از خدا، جهان، انسان و نوع رفتار انسان با آن دو است.دین، فرهنگ جامعه را شکل می‌دهد، فرهنگ نیز نظام معنایی خاصی برای زندگی فردی و اجتماعی تعریف می‌کند و این نظام معنایی، سرچشمه و خاستگاه مجموعه در هم تنیده‌ای از الگوهای خاصی برای زندگی است که یک کل منسجم و متمایز را در قالب سبک زندگی پدید می‌آورد.
- مهمترین مبانی هستی‌شناختی در سبک زندگی اسلامی می‌توان به «ایمان کامل» به خداوند، ولایت و حاکمیت خداوند، هدفداری نظام آفرینش و اعتقاد به مزرعه بودن دنیا نسبت به آخرت، اشاره کرد.
اعتقاد به روحانی ـ جسمانی بودن انسان، آزادی انسان، خلافت و جانشینی او بر روی زمین, مختار و به تبع مسئولیت‌پذیری او، کمال‌جویی و تفاوت انسان‌ها در ظرفیت‌ها و قابلیت‌ها و استعدادها از مهمترین مبانی انسان‌شناختی سبک زندگی قرآنی به شمار می‌رود. همچنین توجه به کرامت انسانی, مساوات و عدالت رفتاری، تقوای عملی، کنترل غرایز و شهوات و احساس مسئولیت و حالت آماده باش دائمی از مبانی رفتاری (عملی) است که می‌توان از منظر آیات قرآن برای سبک زندگی برشمرد.
این پژوهش می‌افزاید: سبک زندگی قرآنی، بخشی از تمدن نوین اسلامی است که جهت احیاء آن تمدن بزرگ و الهی، باید به‌طور دقیق و صحیح تبیین شود. این سبک زندگی بر مبانی و مؤلفه‌هایی استوار است که نمایانگر جهان‌بینی خاصی اسلام و قرآن در تمامی حوزه‌های زندگی اعم از سیاست، اقتصاد، جامعه، فرهنگ و... می‌باشد. بنابراین، سبک زندگی که بر آن مبانی و مؤلفه‌ها استوار باشد، در احیاء تمدن نوین اسلامی، تأثیر بسیار زیادی خواهد داشت. یکی از مبانی سبک زندگی قرآنی، حاکمیت و ولایت خداوند متعال در همه عرصه‌های زندگی است.مهمترین مبانی هستی‌شناختی در سبک زندگی اسلامی می‌توان به «ایمان کامل» به خداوند، ولایت و حاکمیت خداوند، هدفداری نظام آفرینش و اعتقاد به مزرعه بودن دنیا نسبت به آخرت، اشاره کرد.
کوچکترین تا بزرگترین بخش‌های زندگی، باید توسط خداوند متعال برنامه‌ریزی و طراحی شود.
همچنین بر اساس این مبنا، سبک زندگی هم باید الهی باشد و غیر از خدا کسی در رأسی تشریع آن نباشد و هم باید توحیدی باشد و در این کار، کسی شریک او نباشد؛ زیرا تنها وجودی که نسبت به انسان و زندگی او آگاهی کاملی دارد، آفریننده او است. هم مالک انسان و هم سزاوار برنامه‌ریزی برای زندگی او فقط، خداوند متعال خواهد بود. این موضوع، فقط از طریق دین اسلام و قرآن کریم دست‌یافتنی است. این ولایت و حاکمیت، به دو نوع تکوینی و تشریعی قابل تقسیم است که انسان می‌تواند در قسم تشریعی، بر خلاف تکوینی، از برنامه‌ها و دستورات الهی سرپیچی کند، اما آن وقت، دیگر سبک زندگی وی، قرآنی نخواهد بود.
- سبک زندگی قرآنی، جدای از مبانی، دارای مؤلفه‌هایی است که نوع نگاه قرآن به آنها، سبک زندگی قرآنی و الهی را از غیر آن، متمایز می‌کند.
- از شاخصه‌های مهم سبک زندگی، انتخابی بودن آن است، در عرصه سبک زندگی ملاک‌های مختلفی برای انتخاب وجود دارد که از منظر آیات قرآن کریم، عقلی متکی بر وحی بهترین ملاک انتخاب در سبک زندگی است.سبک زندگی هم باید الهی باشد و غیر از خدا کسی در رأسی تشریع آن نباشد و هم باید توحیدی باشد و در این کار، کسی شریک او نباشد؛ زیرا تنها وجودی که نسبت به انسان و زندگی او آگاهی کاملی دارد، آفریننده او است.
از دیدگاه قرآن کریم، انتخابی بودن، الگودهی، هویت‌بخشی، تدریجی بودن، اعتدال و میانه‌روی و انطباق با معیارهای عقلانی از مهمترین شاخصه‌های سبک زندگی است.
فایل پژوهش مذکور را می‌توانید از اینجا دانلود کنید:
https://sccr.ir/News/17138/1/%D8%AA%D8%AF%D9%88%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B7%D9%84%D9%88%D8%A8-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85