امام علی علیه السلام : طوبی لِمَن أحسَن إلَی الِعبادِ و تَزَوَّدَ لِلمَعادِ
خوشا به حال آن که به بندگان خدا نیکی کند و برای آخرت خود زاد و توشه برگیرد.
از جمله مفاهیم ارزشمندی که در آموزه‌های دینی به خصوص قرآن کریم، مورد عنایت و توجه قرارگرفته و به آن سفارش شده، احسان و نیکوکاری است. احسان و نیکوکاری کارکردهای زیادی در عرصه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و... دارد. مؤمنان واقعی و انسان‌های صاحب خرد و اندیشه در هر عصر و نسلی، سعی و تلاش کرده‌اند خود را به صفت و ویژگی احسان و نیکوکاری، آراسته سازند.
توصیه و سفارش سعدی است که می‌گوید:
ره نیک مردان آزاده گیر ، چو ایستاده‌ای دست افتاده گیر
مبنای نیکوکاری و رسیدگی به کار مردم و نیازمندان در اسلام تقوی و پرهیزکاری است و قرآن مجید در آیه 2 سوره مائده به این امر اشاره دارد و می فرماید بر امور نیک و تقوی، تعاون و همکاری نمایید. انسان مسلمان باید در پی رفع حوایج برادر مسلمان باشد و سعی کند تا می تواند به هر صورت ممکن به آنان یاری دهد زیرا در روایت آمده است : هرگاه مسلمانی رفع گرفتاری مسلمانی را می کند خداوند به او خطاب می نماید که پاداش تو بر من و برای تو غیر از بهشت را نمی پسندم.
بر اساس احادیث و روایات احسان، نیکوکاری و رسیدگی به کار مردم و رفع نیاز آنها از برترین حسنات بیان شده و کسانی که به سرنوشت برادر مسلمان خود بی توجه باشند مورد نکوهش قرار گرفته اند. نیکی به دیگران و کمک به موسسات خیریه در جهت گره گشایی از نیازمندان، امری فرا ملی است. در فراسوی مرزها، این عمل نیکو، جایگاه والای خود را دارد. همچنین در آیین اسلام که در آن مسلمانان، برابر و برادر خوانده شده اند، این امر از جایگاه ویژه ای برخوردار است. نیکوکاران مسلمان، رهروان صادق امامان معصوم علیهم السلام هستند؛ آنان که خلق و خوی حسنه شان و سیره و سیر و سلوکشان سرشار از خوبی ها و گره گشایی هاست.
چند آیه در مورد «احسان و نیکوکاری» در قرآن کریم
یکی از محوری ترین مسائل قرآن کریم، توجه به احسان و نیکوکاری و انفاق در راه خدا است که بیش از ۱۰۰ آیه درباره این موضوعات نازل شده است .احسان و نیکوکاری مانند نماز گاهی لازم است آن را آشکارا و در ملاء عام انجام داد و گاهی نیز باید مخفی باشد تا ریا محسوب نشود؛ بنابراین آنچه در احسان و نیکوکاری اهمیت دارد خلوص نیت برای خداوند است.
آیاتی همچون( الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ) (البقرة:۲۷۴) تاکید دارد که از جمله عباداتی که می توان پنهانی و ظاهری انجام داد، همین انفاق، احسان و نیکوکاری است.
الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ (۴) أُوْلَئِک عَلَی هُدًی مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ (۵)
همانها که نماز را بر پا می دارند، زکات را ادا می کنند، و به آخرت یقین دارند. (۴) آنها بر طریق هدایت پروردگارشان هستند، و آنهایند رستگاران(۵)
آری نیکوکاران با خدای خویش به وسیله نماز در ارتباطند و با بندگان خدای مهربان به وسیله پرداخت زکات و انفاق و کمک به مستمندان ارتباط نیکو دارند و قلبهایی سرشار از یقین به آخرت. این چنین بندگانی رستگارانند..
و یُطعِموُنَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکیناً و یَتیماً و أسیراً ، إنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللَّهِ لا نریدُ مِنکُم جَزاءً و لاشُکُوراً
و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک میدهند. "ما برای خشنودی خدا است که به شما میخورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمیخواهیم.
مهمترین رکن و اصل انفاق در نظر داشتن رضای خداوند است که اگر نباشد دیگر انفاق محسوب نمی شود.
چند آیه در مورد «کمک به دیگران» در قرآن کریم
خدمت به خلق خدا، در فرهنگ تعالیم قرآن و عترت، ارزش و ثواب فراوانی دارد لذا می‌طلبد گرهگشایى و رفع نیاز از نیازمندان و برادران دینى تبدیل به یک ارزش و یک فرهنگ عمومى شود. چنان‌که امام علی(ع) در این باره به کُمیل مىفرماید: «اى کمیل به خانوادهات دستور ده در تحصیل مکارم اخلاق بکوشند و حتى در تاریکی‌هاى شب به برآوردن حاجات مردم و رفع گرفتارىهاى آنها بپردازند، سوگند به خدائى که جانم در دست اوست، هیچکس بر دل انسان مؤمنى سرور و شادمانى وارد نمىکند مگر آن‌که خدا از این عمل خیر یعنى سرور و شادمانى، مایه لطفى مىآفریند که در موقع نزول بلا و به هنگام گرفتارى سریع‌تر از سیلاب در سراشیبى، به یارى او مىرسد و او را نجات مىدهد.
قرآن مى فرماید ؛ ( تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرّ ) : واجب است که در کارهاى خیر به یکدیگر کمک کنید. حمایتهای مردمی به افراد نیازمند، کودکان بی سرپرست، ایتام و کسانی که دست یاری دراز کرده اند.
قرآن همچنین مى فرماید: ( إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ ؛خدا احسان شدگان را دوست مىدارد .) و چقدر خوب است که انسان محبوب خدا باشد . خیلی وقت ها در زندگی کارهایی را می کنیم که خدا از ما راضی باشد بد هم نیست اما اگر مىخواهیم خدا از ما راضى باشد ، خدا مىفرماید : به همدیگر خدمت کنید تا خدا دوستتان داشته باشد .
در آیه هفت سوره طلاق در این رابطه آمده است: ( لِیُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا؛ بر توانگر است که از دارایى خود هزینه کند و هر که روزى او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمىکند خدا به‌زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مىکند. )
چند حدیث در مورد «کمک به نیازمندان»
دستگیری از مستمندان و انفاق به نیازمندان از زیباترین خصلت های نیکوی مؤمنان است و به همین دلیل، موردتوجه فراوان در متون دینی واقع شده است؛ به گونه های که می توان آن را در کنار نماز، برجسته ترین عبادت مورد تأکید قرآن دانست. مهم ترین آثار فردی انفاق عبارت است از: برکت و افزونی مال، دوری از بلا، تزکیه و طهارت نفس، آمرزش گناهان و.. برجسته ترین آثار اجتماعی آن شامل رفع فقر از چهره ی جامعه ی اسلامی و استقرار عدالت اقتصادی و اجتماعی، پیشرفت و پویایی نظام اقتصادی، صیانت جامعه از تباهی و گسترش فساد می باشد.
دراین باره امام کاظم (علیه‌السّلام) می فرماید: همانا مُهر قبول اعمال شما، برآوردن نیازهای برادرانتان و نیکی کردن به آنان در حد توانتان است و الا (اگر چنین نکنید)، هیچ عملی از شما پذیرفته نمی‌شود.
رسول خدا ( صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هر کس یک نیاز مؤمنی را روا سازد، خداوند حاجت‌های فراوان او را روا سازد که کمترین آن بهشت باشد.
امام جعفر صادق (علیهالسلام) فرمود: برآوردن حوائج و نیازمندی های مؤمن از هزار حجّ مقبول و آزادی هزار بنده و فرستادن هزار اسب مجهّز در راه خدا، بالاتر و والاتر است.
امام علی(علیهالسلام) فرمود: برطرف کردن نیازهای مردم پایدار نیست مگر به سه چیز: 1- کوچک شمردن خدمت تا خدا آن را بزرگ نماید؛ 2- پنهان داشتن آن تا خدا آن را آشکار کند؛ 3- شتاب در برآوردن نیاز حاجتمند تا مسرت بخش باشد.
همچنین پیامبر اکرم(ص) می فرمایند : ( ما نقَصَ مالٌ مِن صدَقهٍ قطّ فَأُعطُوا وَ لا تَجَبُنوُا ) : هیچ گاه مال انسان با صدقه کم نخواهد شد، پس بدهید و نترسید.
حدیث امام حسین در مورد «کار خیر»
از دیدگاه مکتب حیات بخش اهل بیت ـ علیهم السلام ـ انجام کار خیر و خدمتگزاری به افراد جامعه، حد و مرزی ندارد و یک دین باور حقیقی در تمام صحنه های زندگی با الهام از رهبران آسمانی خویش می کوشد تا باری را از دوش دیگران بردارد و خدمتی را به بشر ارائه کند؛ هرچند فرد مخدوم، هم کیش او نباشد، البته خدمت به اهل ایمان اهمیت ویژه ای دارد.
امام حسین ـ علیه السلام ـ با تأکید بر این باور وحیانی می فرماید: «اعلموا ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلاتملوا النعم فتتحول الی غیرکم؛ (1) بدانید نیازمندیهای مردم که [به شما مراجعه می کنند] از نعمت های الهی است پس نعمت ها را افسرده نسازید [یعنی مبادا با رنجاندن مردم نیازمند کفران نعمت کنید] که این وظیفه خدمت رسانی به دیگران محول خواهد شد.
همچنین در این باره امام حسین(ع) می فرمایند: بر آوردن حاجت و برطرف کردن مشکلات مردم به دست شما از نعمت های خداوند است نسبت به شما، بنابراین با منت گذاری و اذیت آنان جلوی این نعمت ها را نگیرید.
هرکس برای رضای خدا به برادر دینی اش خدمت کند، خداوند در هنگام نیازش او را عوض خواهد داد و از گرفتاری های دنیا بیشتر از خدمت وی از او رفع خواهد کرد و هرکس غمی را از دل مؤمنی بزداید، خداوند غصه های دنیا و آخرتش را بر طرف می کند و هرکس نیکی کند، خداوند به او نیکی می کند و خداوند نیکوکاران را دوست می دارد.
حدیث در مورد «گره گشایی از کار مردم»
خدمت به خلق خدا، در فرهنگ تعالیم قرآن و عترت، ارزش و ثواب فراوانی دارد. حتی در روایات، دستگیری از دیگران و گره گشودن از مردم، نسبت به برخی اعمال عبادی نظیر حج یا عمره مستحب، از ثواب والاتری برخوردار است. احادیثى که از رهبران معصوم ما، در زمینه گره گشایی از کار مردم و رفع نیاز از آنان وارد شده، شامل آن کسى است که بتواند حاجتى از دیگرى را برآورد چه از لحاظ مالى و چه از لحاظ معنوى مانند نصیحت، مشکل ادارى، اجتماعى و... چنان که
پیامبر گرامى اسلام(ص) مىفرماید: مؤمنان برادران یکدیگرند که بعضى از آنان نیازهاى بعضى دیگر را رفع مىکند و خداوند هم نیازهاى او را برآورده مىکند. از بهترین اعمال این است که انسان مؤمنى را شاد، یا گرسنگى را از او دفع کند و از غصه برهاند یا قرض او را ادا کند یا به او لباس بدهد.
نبی مکرم اسلام(ص) همچنین فرموده است: مردم به منزله عیال خداوند مىباشند، دوست داشتنىترینِ خلق پیش خدا کسى است که به مردم نفع برساند یا خانوادهاى را خوشحال کند یا با برادر مسلمانش به‌خاطر برآوردن حاجتش راه برود، این عمل از اعتکاف دو ماه در مسجدالحرام بهتر است.
امام صادق(ع) فرمود: ایمان به خدا، پیامبر و علی نیاورده کسی‌که برادر مؤمنش نزد او آمده تا نیازش را برآورده سازد؛ اما او با روی گشاده از نیازمند استقبال نکند، اگر نیاز او به دست خودش برآورده می‌شود به سرعت اقدام کند و اگر خودش نمی‌تواند حاجت او را برآورده سازد، بکوشد تا از طریق دیگران نیاز او را برآوره سازد، پس اگر خلاف این دستور عمل بکند میان ما و او ولایتی نیست.
شعر در مورد «احسان و نیکوکاری»
فرهنگ احسان و نیکوکاری در بین مردم به خصوص در روزهای خاص مانند روزهای پایانی سال و شروع سال تحصیلی جدید، حال و هوای دیگری دارد؛ فرهنگی که البته در متن ادب و شعر فارسی هم نمایانگر است.
استادسخن، سعدی شیرازی در این باره، اشعار متعددی دارد که تنها به مرور بخشی از ابیات او بسنده می کنیم؛ ابیاتی که انسان را به یادکرد روزهای فروماندگی فرا می خواند و شُکرانه سلامتی و تنعّم را در احسان و نیکوکاری به دیگران می بیند:
کسی کوی دولت ز دنیا بِبُرد که با خود نصیبی به عُقبی ببرد
درون فروماندگان شاد کن ز روز فروماندگی یاد کن
نه خواهنده ای بر درِ دیگران به شکرانه، خواهنده از در مَران
حضرت لسان الغیب، حافظ هم ابیاتی مانند بین زیر در میان اشعار خود دارد:
ای صاحب کرامت، شُکرانه ی سلامت
روزی تفقّدی کُن؛ درویشِ بینوا را
و این هم بیتی از صائب تبریزی، شاعر قرن یازده هجری:
همچو خورشید به ذرات جهان قسمت کُن
گر نصیبِ تو ز گردون، همه یک نان باشد
آیه در مورد «مهرورزی»
مهرورزی، یکی از شیرین ترین و دلپذیرترین مفاهیم و واژه های زندگی بشر است. دوست داشتن و محبوب بودن، هر دو مورد علاقه، محبوب و مطلوب انسان هاست. مهرورزی، نه تنها در روابط انسانی دارای ارزش است، بلکه ریشه در مهرورزی الهی دارد. انسان و جهان مرهون و مدیون مهرورزی خدا هستند و بدون رحمت الهی، نه مخلوقی وجود دارد و نه خلقتی، نه پیام آوری ظهورمی کند، نه کتابی از آسمان نازل می گردد و نه انسان، راهی به سوی زندگی می یابد
خداوند، کانون مرکزی همة رحمت ها، محبت ها و مهرورزی هاست و آفرینش، ریشه در رحمت و مهرورزی خدا دارد. او هم بهترین حبیب است و هم بهترین محبوب؛ هم رحیم است و هم رحمان و این دو صفت، در صدر تمام سوره های قرآن، علاوه بر متن بسیاری از آیات، تکرار شده اند.
در قرآن کریم چهار بار از خداوند متعال به عنوان «ارحم الراحمین»؛ برترین مهربانان، یاد شده است. شاید یکی از امید بخش ترین آیات قرآن، آیة 12 سورة انعام باشد که در آن خداوند نوید می دهد که مهرورزی را بر خویشتن حتمی کرده است.
خلقت، آیتی از مهربانی خداست و رسالت، شاهدی دیگر بر مهربانی های او و نزول قرآن کریم و دیگر کتاب های آسمانی، نشانه های رحمت عام او می باشند که زمینه را برای بهره گیری از رحمت خاص الهی فراهم می آورند.
در آیه 96 سوره مریم مى خوانیم: ( اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً ): به یقین کسانى که ایمان آورده، و کارهاى شایسته انجام داده اند، به زودى خداوند رحمان محبّتى براى آنان (دردل ها) قرارمى دهد.