آموزش احکام تجارت
امام علی(ع) فرمود:
يَا مَعْشَرَ اَلتُّجّارِ الفِقْهَ ثُمَّ المَتْجَرَ، الفِقْهَ ثُمَّ المَتْجَرَ، الفِقْهَ ثُمّ المَتْجَرَ؛
ای جماعت بازرگان! احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید، احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید، احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید.[۱]
امام علی(ع) فرمود:
مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْهٍ فَقَدِ ارْتَطَمَ فِي الرِّبَا.
کسی که بدون دانستن فقه (احکام شرعی کسب و کار و تجارت) به تجارت، بپردازد، خود را در (گودال) ربا انداخته است.[۲]
پیام امیرالمؤمنین علی(ع) به بازاریان و تجّار
امام علی(ع) فرمود: إِذَا طافَ فِي الأَسْوَاقِ وَ وَعَظَهُمْ: يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الاِسْتِخارَةَ وَ تَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ اَلْمُتَبایِعَيْنَ وَ تَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْيَمِينِ وَ جَانِبُوا الْكَذِبَ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِينَ وَ لاَ تَقْرَبُوا الرِّبَا «وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيْزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النّاسَ أَشْيائَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الأَرْضِ مُفْسِدِينَ.
وقتی در بازار می‌گشت و موعظه می‌کرد، چنین می‌فرمود: هان ای گروه بازرگانان، در آغاز از خدا خیر بخواهید، و با سهل‌گیری برکت بجویید، و در اخلاق و جایگاه به خریداران نزدیک شوید، و به حلم و بردباری آراسته باشید، و از سوگند باز ایستید، و از دروغ دوری گزینید، و از ستمگری کناره بگیرید، و حق مظلومین را بپردازید، و به ربا نزدیک نشوید، و پیمانه و ترازو را کامل کنید، و از اموال مردم کم نگذارید، و در زمین فساد نکنید.[۳]
بهترین تجارت
امام علی(ع) فرمود:
وَ لا تِجَارَةَ کَالْعَمَلِ الصَّالِحِ وَ لا رِبْحَ کَالثَّوَابٍ،
هیچ تجارتی چون عمل صالح نیست و هیچ سودی همچون ثواب [الهی] نیست.[۴]
استخدام کارگر یا شاگرد
یپامبر خدا(ص) فرمود:
ظُلمُ الأجيرِ أجرَهُ مِنَ الكَبائِرِ
کم دادن مزد اجیر (کارگر)، از گناهان کبیره است.
امام علی(ع) فرمود:
نَهى [رَسُولُ الله(ص)] أن يُسْتَعمَلَ أجيرٌ حَتّى يُعلَمَ ما اُجرَتُهُ.
پیامبر خدا(ص) نهی فرمود از این که کارگری، پیش از تعیین مزدش، به کار گرفته شود.[۵]
رها کردن تجارت
امام صادق(ع) فرمود:
تَرْكُ التّجارةِ يَنْقُصُ العقلَ. رها کردن تجارت، خرد را می‌کاهد.[۶]
فضیلت کسب و کار تجارت
امام علی(ع) فرمود:
تَعَرَّضوا للتِّجاراتِ، فإنّ لَکُم فيها غِنىً لَكُم عَمّا في أيْدي النّاسِ، وإنّ اللهَ عزّوجلّ يُحِبُّ المُحْتَرِفَ الأمینَ.
به کارهای تجاری بپردازید که آن شما را از مال دیگران بی‌نیاز می‌کند. خداوند عز و جل پیشه ور درستکار را دوست دارد.[۷]
رعایت مشتری
امام صادق(ع): فرمود:
لا یکونُ الوفاءُ حتّی یَمیلَ المِیزانُ.
کامل کشیدن [کالا] وقتی است که کفه ترازو سنگین شود.[۸]
سوگند در تجارت
امام صادق(ع) فرمود:
إنّ الله تبارکَ و تعالی لَیُبْغِضُ المُنَفِّق سِلْعتَهُ بالإیْمانِ.
هر آینه خداوند تبارک و تعالی از کسی که با سوگند یاد کردن کالای خود را به فروش رساند نفرت دارد.[۹]
آسان‌گیری در خرید و فروش
پیامبر خدا(ص) فرمود:
رَحِمَ اللهُ عبدا سَمْحا إِذَا بَاعَ، سَمْحا إِذَا اشْتَرَى، سَمْحا إِذَا قضى، سَمْحا إذا اقْتَضی.
خدا رحمت کند بنده‌ای را که در خرید و فروش و پس دادن و پس گرفتن وام آسان‌گیر باشد![۱۰]
چانه زدن
پیامبر خدا(ص) فرمود:
یا علیُّ، لا تُماکِسْ فی أربَعةِ أشیاءَ: فی شِراءِ الأُضْحِیّةِ، والکفَنِ، والنَّسَمةِ، والکَرْیِ إلی مَکّةَ. ای علی! در چهار چیز چانه نزن: در خرید قربانی، کفن، بَرده، و کرایه برای مکّه.[۱۱]
احتکار
امام علی(ع) فرمود:
أيُّما رجُلٍ اشْتَرى طَعاما فكَبسَهُ أربَعينَ صَباحا يُريدُ بِهِ غَلاءَ المُسلِمينَ، ثُمَّ باعَهُ فتَصدّقَ بثَمنِهِ لَم يَكُنْ کَفّارَةً لِما صَنَعَ.
هرکس مواد غذایی بخرد و برای این که آن را به مسلمانان گران بفروشد چهل روز انبار کند و پس از چهل روز آن را بفروشد و همه درآمد آن را هم صدقه بدهد کفاره گناه او نخواهد شد.[۱۲]
پیامبر خدا(ص) فرمود: تیتیتیت / چه بد بنده‌ای است محتکر! اگر خداوند متعال قیمت‌ها را کاهش دهد، او اندوهگین می‌شود و اگر گران کند شاد می‌گردد.[۱۳]
پیامبر خدا(ص) فرمود:
المُحتَکِرُ فی سُوقِنا کالمُلْحِدِ فی کِتابِ الله.
کسی که در بازار ما دست به احتکار زند به منزله کسی است که کتاب خدا را انکار کند.[۱۴]
امام صادق(ع) فرمود:
كُلُّ حُكْرَةٍ تَضُرُّ بِالنَّاسِ وَ تَغْلِي اَلسِّعْرَ عَلَيْهِمْ فَلا خَيْرَ فِيهَا
هر احتکاری که به مردم زیان رساند و نرخ‌ها را بالا برد خیر و برکتی در آن نیست.[۱۵]
حرام‌خواری
امام هادی(ع) فرمود:
إِنَّ الْحَرَامَ لاَ يَنْمِي وَ إِنْ نَمَى لاَ يُبَارَكُ لَهُ فِيهِ وَ مَا أَنْفَقَهُ لَمْ يُؤْجَرْ عَلَيْهِ وَ مَا خَلَّفَهُ كَانَ زَادَهُ إِلَى النَّارِ؛
به راستی که حرام، افزایش نمی‌یابد و اگر افزایش یابد، برکتی ندارد و اگر انفاق شود، پاداشی ندارد و اگر بماند، توشه‌ای به سوی آتش خواهد بود.[۱۶]
وسیله استجابت دعا
امام علی(ع) فرمود:
إِذَا أَرادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُسْتَجابَ لَهُ فَلْيُطَيِّبْ كَسْبَهُ وَ لْيَخْرُجْ مِنْ مَظَالِمِ النَّاسِ، وَ إِنَّ اللهَ لاَ يُرْفَعُ إِلَيْهِ دُعاءُ عَبْدٍ وَ فِي بَطْنِهِ حَرامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ؛
هرکس بخواهد دعایش مستجاب شود، باید کسب خود را حلال کند و حق مردم را بپردازد. دعای هیچ بنده‌ای که مال حرام در شکمش باشد یا حق کسی بر گردنش باشد، به درگاه خدا بالا نمی‌رود.[۱۷]
قرض الحسنه
امام علی(ع) فرمود:
لاِنْ اُقْرِضَ قَرْضا اَحَبُّ اِلَیَّ مِنْ اَنْ اَصِلَ بِمِثْلِهِ؛
مالی را قرض بدهم، بیشتر دوست دارم تا آن را ببخشم.[۱۸]
قرض یا دزدی
امام علی(ع) فرمود:
اِعْلَمْ أَنَّهُ مَنِ اسْتَدَانَ دَيْناً وَ نَوَى قَضاءَهُ، فَهُوَ فِي أَمانِ اللهِ حَتّى يَقْضِيَهُ، فَإِنْ لَمْ يَنْوِ قَضاءَهُ فَهُوَ سارِقٌ؛
کسی که قرض بگیرد در صورتی که تصمیم داشته باشد آن را پس دهد در امان خداست تا آن را اداء کند ولی اگر تصمیم نداشته باشد آن را به صاحبش برگرداند، دزد محسوب می‌شود.[۱۹]
رعایت بدهکاران
پیامبر خدا(ص) فرمود:
مَن أقْرَضَ مَلْهوفا فَأحْسَنَ طِلْبَتَهُ اسْتَأنَفَ الْعَمَلَ وَ أعْطاهُ الله بِكُلِّ دِرْهَمٍ ألفَ قِنْطارٍ مِنَ الْجَنَّةِ؛
هرکس به گرفتار و درمانده‌ای قرض بدهد و در پس گرفتن آن خوش‌رفتاری کند [گناهانش پاک شده] اعمالش را دوباره شروع می‌کند و خداوند در برابر هر درهم، هزار قنطار (ثروتی فراوان) در بهشت به او عطا کند.[۲۰]
اعتبار مردم در دنیا و آخرت
امام هادی(ع) فرمود:
اَلنّاسُ فِی الدُّنْیا بِالاَمْوالِ وَ فِی الآخِرَةِ بِالأعْمالِ؛
اعتبار مردم در دنیا به مال است و در آخرت به عمل.[۲۱]
افراط و تفریط در کار و تجارت
امام صادق(ع) فرمود:
إيّاكَ وَ الضَّجَرَ وَالْكَسَلَ، إنَّهُما مِفْتاحُ كُلِّ سُوءٍ؛ اِنَّهُ مَنْ كَسَلَ لَمْ يُؤَدِّ حَقّاً وَ مَنْ ضَجِرَ لَمْ يَصْبِرْ عَلى حَقٍّ.
از افراط در کار و تلاش بیش از حدّ بپرهیز و نیز از سستی و مسامحه کاری اجتناب نما، که این دو کلید تمام بدی‌ها و بدبختی‌ها است، زیرا افراد مسامحه‌کار حق کار را ادا نمی‌کنند و (کار را آن طور که باید انجام نمی‌دهند) و افراد زیاده رو، در مرز حقّ، توقّف نمی‌نمایند و از حد آن تجاوز می‌کنند.[۲۲]
حرمت داشتن مال مسلمان
پیامبر خدا(ص) فرمود:
حُرْمَةُ مالِهِ کَحُرْمَةِ دَمِهِ.
مال مسلمان مثل خون او محترم است.[۲۳]
رعایت حال بدهکاران
پیامبر حدا(ص) فرمود:
حُوسِبَ رَجُلٌ مِمَّنْ كانَ قَبْلَكُمْ فَلَمْ يُوجَدْ لَهُ مِنَ الخَيْرِ شَيْءٌ إلاّ أنَّهُ كانَ رَجُلاً مُوسِرَاً؛ وَکانَ يُخَالِطُ النَّاسَ؛ وَكانَ يأمُرُ غِلْمَانَهُ أنْ يَتَجَاوَزُوْا عَنِ المُعْسِرِ. فَقَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِمَلائِکَتِه: نَحْنُ أحَقُّ بِذلِكَ مِنْهُ؛ تَجَاوَزُوْا عَنْهُ؛
یکی از پیشینیان را به حساب کشیدند و کار نیکی نداشت جز آن که مرد توانگری بود و با مردم داد و ستد داشت و به غلامان خود می‌گفت از مطالبه واماندگان درگذرید خداوند به فرشتگان گفت ما بگذشت از او سزاوارتریم، از او درگذرید.[۲۴]
بی‌نیازی در کار و تجارت است
امام صادق(ع) فرمود:
مَنْ طَلَبَ التِّجارَةَ اِستَغْنَی عَنِ النّاسِ؛
هرکس دنبال تجارت رود از مردم بی‌نیاز می‌شود.[۲۵]
طلب دنیا برای رضایت خدا
امام صادق(ع) فرمود:
مَنْ طَلَبَ الدُّنْيا اِسْتِعْفافاً عَنِ النّاسِ وَ سَعْياً عَلى أهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلى جارِهِ لَقَى اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَيْلَ الْبَدْرِ.
هرکس دنیا را طلب کند به قصد این که آبروی خود را از مردم حفظ، رفاه خانواده‌اش را تأمین و به همسایه‌اش کمک کند، وقتی با خدا دیدار کند، چهره‌اش همانند ماه شب بدر می‌درخشد.[۲۶]
رمز موفقیت کارگر فنی
امام صادق(ع) فرمود:
كُلُّ ذِي صَناعَةٍ مُضطَرٍّ إلى ثَلاثِ خِصالٍ يَحْتَلِبُ بِهَا الْكَسْبَ: و هُوَ أن يَكُونَ حاذِقاً بِعِلْمٍ مُؤَدِّياً لِلأمانَةِ فِيهِ، مُسْتَميلاً لِمَنِ اسْتَعمَلَهُ.
صاحب حرفه و فن، برای موفقیت در کسب و کار، به سه مطلب نیازمند است:
تخصص و هوش لازم در حرفه مورد نظر؛ در کار و مال مردم امین باشد، امانت و درستی را حفظ کند؛ با کارفرما و صاحب کار، خوش برخورد و خوش قلب باشد.[۲۷]
کسب و کار حلال بالاترین عبادت
پیامبر خدا(ص) فرمود:
اَلْعِبادَةُ عَشَرةُ اَجْزاءٍ تِسْعَةٌ مِنْها فی طَلَبِ الْحَلالِ؛
عبادت ده جزء است که نه جزء آن در کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال است.[۲۸]
بهترین درآمد در کار و تلاش صادقانه
پیامبر خدا(ص) فرمود:
خَیرُ الکَسبِ کَسبُ یَدَیِ العامِلِ إذا نَصَحَ؛
بهترین درآمد، درآمدِ کارگری است که در کارش صداقت داشته باشد.[۲۹]
رابطه دسترنج با عبور از پل صراط. دسترنج و عاقبت بخیری
پیامبر خدا(ص) فرمود:
مَن أکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ، مَرِّ عَلَی الصِّراطِ کالبَرقِ الخاطِفِ؛
هر که از دسترنج خود بخورد، مانند برقِ جهنده، از صراط بگذرد.[۳۰]
پی نوشت ها
[۱]. الکافی: ۵/۱۵۰/۱.
[۲]. الکافی: ۵/۱۵۰/۱. نهج‌البلاغه، کلمات قصار، حکمت ۴۴۷.
[۳]. بحارالانوار ج۵۴/۷۸.
[۴]. بحارالانوار: ۶۹/۴۰۹/۱۲۲.
[۵]. من لایحضره الفقیه ج۴، ص۱۰.
[۶]. الکافی: ۵/۱۴۸/۱.
[۷]. وسائل الشیعة: ۱۲/۴/۶.
[۸]. الکافی: ۵/۱۵۹/۱.
[۹]. امالی صدوق: ۵۷۱/۷۷۵.
[۱۰]. کنزالعمال ۹۴۵۳.
[۱۱]. الخصال: ۲۴۵/۱۰۳.
[۱۲]. امالی (طوسی) ص ۶۷۶.
[۱۳]. نهج الفصاحه ص ۳۷۱، ح ۱۰۷۹.
[۱۴]. نهج الفصاحه ص ۴۳۲، ح ۱۳۱۷.
[۱۵]. دعائم الاسلام ج۲، ص۳۵، ح۷۸.
[۱۶]. کافی، ج۵، ص۱۲۵، ح۷.
[۱۷]. بحارالأنوار (ط-بیروت) ج۹۰، ص۳۲۱، ح۳۱. کافی، ج۵، ص۱۲۵، ح۷.
[۱۸]. بحارالأنوار، ج۱۰۰، ص۱۳۹، ح۵.
[۱۹]. فقه الرضا ص۲۶۸. کافی، ج۵، ص۱۲۵، ح ۷.
[۲۰]. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ص۲۸۹. کافی، ج۵، ص ۱۲۵، ح۷.
[۲۱]. بحارالأنوار: ج۷۸، ص۳۶۸، ح۳.
[۲۲]. وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۰۵.
[۲۳]. اصول کافی، باب سباب المؤمن، ج۲، ص ۲۶۸.
[۲۴]. نهج الفصاحه و مجموعة ورام: ۲/۲۶۶.
[۲۵]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۱۲.
[۲۶]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۲۱.
[۲۷]. بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۳۵.
[۲۸]. مستدرک الوسائل ج۱۳، ص۱۲.
[۲۹]. جامع الأحادیث للقمّی: ۷۶.
[۳۰]. جامع الأخبار /۳۹۰/۱۰۸۵.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت الاسلام و المسلمین محمّدحسین فلاح‌زاده
https://hedayatgar.ir/fa/news/6860/%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA