فروغی در دوره انفصال از فعالیت سیاسی به کار جمع آوری و تصحیح کلیات سعدی مشغول می‌شود، برای اینکار به نسخه‌های خطی قدیمی نیاز داشت که افراد مختلفی جهت دستیابی به این منابع به او کمک می کنند.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: امروز روز درگذشت محمدعلی فروغی _ذکاءالملک_ است، مردی که هم در حوزه سیاست و هم در حوزه فرهنگ نمی‌توان حضورش را نادیده گرفت.
محمدعلی فروغی (متولد ۱۲۵۴ و متوفی ۱۳۲۱) مترجم، ادیب، فیلسوف، مورخ، روزنامه نگار و دیپلمات بود که در سه دوره نخست وزیر ایران شد.
او فعالیت‌های سیاسی گسترده‌ای داشته، و یکی از معدود شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی عصر قاجار و پهلوی است که عامل به وجود آورنده سه حادثه بزرگ تاریخی در ایران بود.
نقش او در سقوط سلسله قاجار، به سلطنت رسیدن رضا خان _و انتخاب نام پهلوی برای رضاخان میرپنج_ همچنین مقاومت در برابر انگلیس و جلوگیری از سلب سلطنت از خاندان پهلوی انکار ناپذیر است.
فروغی در جلسه اعلام رسمی انقراض پادشاهی سلسله قاجار، آبان ۱۳۰۴
در واقع به اصرار و توصیه او پادشاهی انگلستان پذیرفت بعد از تبعید رضاخان از ایران سلطنت به پسرش محمدرضا پهلوی منتقل شود و این‌طور می‌شود که محمدرضای جوان را در سال ۱۳۲۰ به ایران می‌آورند؛ آن‌قدر سریع که ۲۶ سال بعد فرصت می‌کند جشن تاجگذاری بگیرد!
فروغی در سال ۱۹۱۹ در پایان جنگ جهانی اول نماینده ایران در کنفرانس صلح پاریس بود و کتابی از روزنوشت‌های او به نام یادداشت‌های محمدعلی فروغی توسط خانواده او پس از حدود ۱۰۰ سال منتشر شده است.
فروغی در کنار محمدرضا پهلوی جوان
فروغی علاوه بر آن فعالیت‌های فرهنگی وسیعی نیز داشته است، او نخستین رئیس فرهنگستان ایران است و نقش بسزایی در تأسیس دانشگاه تهران دارد.
در دوره انفصال از فعالیت‌های سیاسی و وقتی مغضوب رضاشاه شده بود و مجبور به خانه نشینی، تصمیم می‌گیرد نسخه‌ای از آثار سعدی _اعم از شعر و نثر که به صورت پراکنده بودند_ تنظیم کند، به صورتی که نزدیک‌ترین صورت به گفتار خود شیخ اجل سعدی باشد.
به این ترتیب او با همراهی حبیب یغمایی به کار جمع آوری و تصحیح کلیات سعدی مشغول می‌شود.
برای این کار به منابع و نسخه‌های خطی قدیمی نیاز داشت که از افراد مختلفی جهت دستیابی به این منابع استفاده می‌کند و از آنها نیز یاد می‌کند:
عبدالعظیم قریب گرکانی:
عبدالعظیم قریب، اهل گرکان آشتیان و بنیانگذار دستور زبان فارسی نوین و مُدرس مدرسه ایرانی آلمانی تهران بوده و از اولین اساتید دانشگاه تهران.
در کتابخانه شخصی او با بیش از هزار جلد کتاب نفیس خطی، کتابی به خط میرعماد حسنی قزوینی بوده با عنوان کلیات سعدی که در سال ۱۰۲۱ خوشنویسی شده است (میرعماد در سال ۱۰۲۴ از دنیا می‌رود) این کتاب توسط آقای عبدالعظیم قریب چاپ می‌شود؛ این نسخه را میرعماد از روی نسخه قدیمی سال ۶۶۲ نگاشته بوده است.
میدانیم که سعدی بوستان و گلستان را در سال ۶۵۵ و ۶۵۶ نوشته است، اما در سال ۶۶۲ مجدداً گلستان را بازنویسی می‌کند.
عبدالعظیم قریب این نسخه را به صورت امانی و مدت طولانی در اختیار محمدعلی فروغی قرار می‌دهد.
میرزا محمد بن عبدالوهاب قزوینی معروف به علامه قزوینی:
نام علامه قزوینی برای کسانی که با دیوان حافظ مأنوس هستند نام آشنایی است، او متولد ۱۲۵۶ و متوفی ۱۳۲۸ و اصالتاً اهل بشاریات از آبیک قزوین است.
مردی فاضل و معلم نحو، آشنا به زبان‌های فرانسه و عربی.
او که در مدرسه فرانسوی تهران (مدرسه آلیانس) فرانسه یاد گرفته بود؛ به دعوت برادرش در حوالی ۳۶ سالگی به لندن می‌رود، با دیدن عظمت کتابخانه لندن و بخش بزرگ نسخه‌های خطی همه چیز را فراموش می‌کند و در کتابخانه لندن به بررسی نسخه‌های خطی کتب شرقی مشغول می‌شود و بابت همین دو سال در لندن می‌ماند.
بعد از آن ۸ سال در پاریس مقیم می‌شود و بعدتر در زمان جنگ جهانی اول ۵ سال در برلین می‌ماند و در سال ۱۳۱۸ شمسی، بعد از ۳۶ سال اقامت در خارج از ایران به کشور بازگشت.
در آن دوره او به عنوان رابط فرهنگی از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی تصویرهای با کیفیت تهیه می‌کرد و برای رجال فرهنگی ایران می‌فرستاد، نسخه‌ای که او از کلیات سعدی در کتابخانه پاریس پیدا می‌کند مربوط به سال ۷۶۸ است، یعنی صد سال بعد از تصنیف گلستان.
این نسخه خطی دومین مأخذ آقای محمدعلی فروغی در تنظیم و تصحیح کلیات سعدی است.
ابوالحسن بزرگزاد
ابوالحسن بزرگزاد یک خیّرِ اصفهانی است که کارهای عام المنفعه زیادی در اصفهان انجام داده است، مانند مرمت خیابان چهارباغ و مرمت پل خواجو، وقف مسجد قطبیه اصفهان و… او مجموعه‌دار نسخه‌های خطی هم بوده که نسخه کلیات سعدی به آقای فروغی می‌دهد، که آقای فروغی نام آن را نسخه اصفهان گذاشته است.
البته دو ایراد داشته، یکی اینکه بخشی از این کتاب –حدود یک پنجم- حذف شده بود و دوم اینکه افرادی که کتاب را خوانده بودند بخشهایی از کتاب را تراشیده و نظر خود را به جای آنها نوشته بودند!
با این حال محمد علی فروغی تصریح می‌کند این کتاب بهترین نسخه _به ویژه برای بخش گلستان_ بوده است.
نسخه لرد گرین وی و نسخه کتابخانه هند
این دو نسخه قدیمی ترین نسخه‌های خطی گلستان است، نسخه لرد گرینوی مربوط به سال ۷۲۰ و نسخه کتابخانه هند مربوط به سال ۷۳۸.
این دو نسخه حوالی سال ۱۳۱۶ و تقریباً در پایان کار تصحیح و خیلی دیر به دست آقای فروغی می‌رسند، ولی با این حال او در مقایسه در می‌یابد که تفاوت زیادی با نسخه‌های قبلی در دسترس نداشته است.
حبیب یغمایی
حبیب یغمایی که در این کار همراه فروغی بود، متولد ۱۲۸۰ و متوفی ۱۳۶۳ است، او از شاگردان محمدعلی فروغی و علامه عباس اقبال آشتیانی است؛ که از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۱ با آقای فروغی همکاری نزدیک دارد و در خانه او زندگی می‌کند.
فروغی در جای جای مقدمه کلیات از او تشکر می‌کند؛ او به صورت همزمان مشغول به تصحیح گرشاسب نامه اسدی طوسی بوده است.
او مجله یغما را به مدت ۳۱ سال (یعنی ۳۶۶ شماره) منتشر می‌کرده، و تصحیحی از کتاب غزلیات سعدی نیز توسط او موجود است که مربوط به اواخر عمر او است و در ۸۱ سالگی این کار را انجام می‌دهد.
علی اصغر حکمت
تشکر فراوان محمدعلی فروغی از علی اصغر حکمت در مقدمه کتاب وجود دارد، چراکه او با نفوذش همه تدارکات لازم برای کار فروغی را صورت می‌داده است.
حکمت متولد ۱۲۷۲ و متوفی ۱۳۵۹ است؛ استاد دانشگاه، ادیب، وزیر معارف و اوقاف، بنیانگذار کتابخانه ملی ایران و موزه ایران باستان و نخستین رئیس دانشگاه تهران است؛ که تعاملات او زمینه ساز ساخت مقبره فردوسی و سعدی وحافظ و ساخت ورزشگاه امجدیه و… بوده است.
او که در دوره فروغی وزیر کابینه او بود، عهده دار هماهنگی و زمینه‌سازی دسترسی محمدعلی فروغی به نسخه‌های خطی بوده است.
فروغی به عنوان یکی از چهره‌هایی که نقشی تعیین کننده در تغییر چهره ایران در آغاز قرن گذشته داشت، شبانگاه پنجم آذرماه ۱۳۲۱ خورشیدی از دنیا رفت و پیکرش را در ابن‌بابویه شهر ری به خاک سپردند.