همسر و فرزندان

زینب(س) با وجود خواستگارهای متعدد، با پسرعموی خود عبدالله بن جعفر، ازدواج کرد.^[۲۰] در منابع تاریخ ازدواج آنها ذکر نشده است.^[۲۱] با این حال برخی سال ۱۷ق و سن ۱۱ یا ۱۲ سالگی را ذکر کرده‌اند.^{[نیازمند منبع]}

در منابع متعدد از چهار پسر به نام‌های علی، عون الاکبر، عباس، محمد و یک دختر به نام ام‌کلثوم به عنوان فرزندان زینب و عبدالله نام برده شده است؛^[۲۲] طبرسی در اعلام الوری، سه پسر و یک دختر ذکر کرده و نام عباس را ذکر نکرده است.^[۲۳] دو تن از فرزندان زینب، عون^[۲۴] و محمد^[۲۵] در واقعه کربلا به شهادت رسیدند. سبط بن جوزی در تذکرة‌ الخواص، عون الاصغر را از شهدای کربلا و نام مادرش را جمانة بنت المسیب دانسته است.^[۲۶] در مقاتل الطالبین نام مادر محمد، خوصاء بنت حفصه ذکر شده است.^[۲۷] برخی منابع نیز از فرزندان حضرت زینب، فقط عون را از شهدای کربلا دانسته‌اند.^[۲۸]

شاخه‌ای از فرزندان علی «زینبیّون» خوانده شده‌اند.^[۲۹]

معاویه ام‌کلثوم دختر حضرت زینب(س) را برای فرزندش یزید، خواستگاری کرد؛ ولی امام حسین (ع) او را به همسری پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی‌طالب درآورد.^[۳۰]

در منابع آمده است که یکی از شروط حضرت زینب در ازدواج این بود که هرگاه امام حسین(ع) خواست سفری برود، زینب در کنار او باشد و عبدالله مانع او نشود.^[۳۱]

ویژگی‌ها، فضایل و مناقب

علم، سخنوری و فقاهت

سبحانی تبریزی در موسوعه طبقات الفقهاء نام زینب سلام الله علیها را به عنوان یکی ازفقهیان قرن نخست هجری قمری ذکر کرده و به شرح پاره‌ای از فضائل و ویژگی‌های او پرداخته است. ^[۳۲]سخنان و خطبه‌های زینب(س) را در کوفه و همچنین در دربار یزید، که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، بیانگر دانش او دانسته‌اند.^[۳۳] وی احادیثی از مادرش حضرت زهرا(س) نقل کرده است.^[۳۴] آن‌چنان که در کتاب مقاتل الطالبیین گزارش شده عبدالله بن عباس سخنان حضرت زهرا(س) در مورد فدک را به نقل از حضرت زینب(س) روایت کرده است. در این روایت، ابن عباس از او با عنوان «عقیلتنا زینب بنت علی(ع)» یاد می‌کند.^[۳۵] محمد بن عمرو، عطاء بن سائب، فاطمه بنت الحسین نیز از وی حدیث نقل کرده‌اند.^[۳۶]محمدتقی بهجت از مراجع تقلید در باره خطابه زینب کبری (س) معتقد است که او در اسارت هم آن‌چنان مردانه خطبه می‌خواند که گویی در تخت سلطنت قرار دارد. ^[۳۷]

زینب هنگام حضور امام علی(ع) در کوفه، برای زنان آنجا تفسیر قرآن ارائه می‌داد.^[۳۸]

سخنرانی وی در کوفه برای شنوندگان یادآور خطبه‌های پدرش امیرالمؤمنین(ع) بود.^[۳۹] سخنانش در کوفه و مجلس یزید و نیز گفتگوهای وی با عبیدالله بن زیاد، شبیه به خطبه‌های امام علی(ع) و خطبه فدکیه مادرش زهرا(س) دانسته شده است.^[۴۰] بشیر بن حِذْیَم اسدی می‌گوید: «وَ نَظَرْتُ الَی زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ یَوْمَئِذٍ وَ لَمْ ارَ خَفِرَةً وَ اللهِ انْطَقَ مِنْها کَانَّها تُفرِعُ عن لِسانِ عَلِیِّ(ع) در روز ورود این قافله، من نگاه کردم و زینب (سلام‌الله‌علیها) را دیدم. من در آن روز هیچ زنی را که سراپای وجودش شَرم و حَیا باشد، در سخنرانی ناطق‌تر و تواناتر و چیره‌دست‌تر از زینب ندیدم. گویا در سخنرانی، شاگرد مکتب پدر بزرگوارش علی بود.» «وَ قَدْ اَوْمَأتْ الَی النّاسِ انِ اسْکُتوا، فَارْتَدَّتِ اْلانْفاسُ وَ سَکَنَتِ اْلاجْراسُ )زینب یک اشاره به جمعیت کرد، همین جمعیتی که داشتند ضجه می‌زدند و گریه می‌کردند، و یک عدّه هم سر و صدا می‌ کردند، یک اشاره کرد که ساکت! نفس‌ها در سینه‌ها حبس شد. و جَرَس‌ها هم از صدا افتاد. حتّی دیگر صدای زنگوله حیوانات هم شنیده نشد.^[۴۱]

هنگام سخنرانی وی در کوفه، پیرمردی گریان گفت: «پدر و مادرم فدای ایشان که سالخوردگانشان بهترین سالخوردگان و کودکان ایشان بهترین خردسالان، زنانشان بهترین زنان و نسل آنان والاتر و برتر از همه نسل‌هاست».^[۴۲]

عبادت

حضرت زینب(س) شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و در دوران زندگی، هیچ‌گاه تهجّد را ترک نکرد. آنچنان به عبادت اشتغال ورزید که ملقّب به «عابده آل علی» شد.^{[نیازمند منبع]} با وجود مصائب فراوان در واقعه عاشورا، شب زنده‌داری و نماز شب وی حتی در شب دهم و یازدهم محرم ترک نشد.^[۴۳] فاطمه دختر امام حسین (ع) می‌گوید: «عمه‌ام زینب در تمام شب عاشورا در محل عبادتش ایستاده بود و به پروردگار خویش استغاثه می‌کرد و در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و هیچ صدای ناله‌ای از ما قطع نشد.»^{[۴۴][یادداشت ۲]}

ارتباط حضرت زینب (س) با خدا آن‌گونه بود که امام حسین(ع) در روز عاشورا هنگام وداع، به خواهرش فرمود: «خواهرم! مرا در نماز شب فراموش نکن.»^{[۴۵][یادداشت ۳]}

صبر و استقامت

حضرت زینب را تجسم و نماد صبر جمیل نامیده‌اند.^{[یادداشت ۴][۴۸]} مقاومت در راه پاسداری از حریم دین،‌ کنترل نفس خود در برابر ناملایمات و ضعف نشان ندادن در مقابل دشمن و عدم شکوه در حضور مردم را از جمله ویژگی‌های صبر زینب(س) نام برده‌اند.^[۴۹] او در روز عاشورا، هنگام دیدن پیکر خونین برادرش چنین گفت: «بار خدایا! این قربانی و کشته در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر.»^[۵۰] همچنین وی در پاسخ ابن زیاد که پرسید کار خدا را با برادر و اهل بیتت چگونه دیدی، فرمود: «مَا رَأَیْتُ إلّا جَمِیلاً؛ چیزی جز زیبایی ندیدم».^[۵۱]

وی بارها جان امام سجاد(ع) را از مرگ نجات داد؛ از جمله در مجلس ابن زیاد، پس از احتجاج امام سجاد(ع) با ابن زیاد، وی دستور کشتن امام را صادر کرد. در این هنگام حضرت زینب(س) دست در گردن فرزند برادر انداخت و فرمود: «تا زنده‌ام، نخواهم گذاشت او را بکشید.»^[۵۲]

برخی با توجه به فضایل و عبادت حضرت زینب، قائل به عصمت او شده‌اند.^[۵۳]

در واقعه کربلا

حضرت زینب در واقعه کربلا همراه امام حسین و کاروان او بود. او پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش، به همراه دیگر بازماندگان اسیر شد و به شام رفت.^{[یادداشت ۵]}

در کربلا

شیخ مفید از امام سجاد(ع) نقل کرده است که در شب عاشورا، زینب(س) کنار او نشسته بود که امام حسین(ع) به خیمه‌ای رفت و اشعاری درباره بی‌وفایی دنیا خواند.^{[یادداشت ۶]} امام سجاد گوید: عمه‌ام بر اثر رِقّت قلب‏ با شنیدن آن شعر، طاقت نیاورد و با شتاب و بی‌تابی نزد پدرم رفت و گفت: «وامصیبتاه! ای کاش مرگم فرارسد، امروز مادرم فاطمه(س) و پدرم علی(ع) و برادرم حسن (ع) از دنیا رفتند، ای جانشین گذشتگان و ای دادرس بازماندگان». پس حسین(ع) به او نگاهی کرد و فرمود: «خواهرم! شیطان بردباری را از تو نگیرد». سپس چشمانش پر از اشک شد و فرمود: «اگر پرنده قطا(مرغ سنگخوار)را به حال خود بگذارند، می‌خوابد». زینب(س) گفت:‌ «ای وای بر من! آیا جان تو را به زور می‌گیرند؟ این دلم را خونین‌تر می‌کند و بر من ناگوارتر است». سپس به صورت خود سیلی زد و گریبان را پاره کرد و بیهوش افتاد. حسین(ع) آب بر صورتش ریخت و به وی فرمود: «خواهرم! پرهیز کاری از خدا پیشه کن و به صبر و بردباری و تسلیت خداوند متکی باش و بدان که اهل زمین می‌میرند و اهل آسمان باقی نمی‌مانند و همه چیز رو به هلاکت و فنا است مگر وجه الله... پدرم، مادرم و برادرم از من بهتر بودند و رسول خدا(ص) برای من و برای هر مسلمان دیگر نمونه و الگو است». با این سخنان او را دلداری داد و فرمود: «ای خواهر! تو را سوگند می‌دهم، سوگندم را نشکن؛ هیچ‌گاه به خاطر من گریبانت را چاک نکن و صورتت را سیلی نزن و وقتی از دنیا رفتم جزع و بی‌تابی نکن». سپس او را آورد و نزد من نشانید، و خود به طرف یارانش رفت.^[۵۴]

سوگواری محرم
تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان
رویدادها
نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا
افراد
امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا
جای‌ها
حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه
مناسبت‌ها
تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر
مراسم
مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت
ن ب و

عصر عاشورا هنگامی که به دستور شمر، بدن امام حسین(ع) را تیرباران کردند و اطراف او را گرفتند، حضرت زینب(س) از خیمه بیرون آمد و عمر بن سعد (فرمانده لشکر دشمن) را این گونه مورد خطاب قرار داد: «یابن سَعد! اَیُقتَلُ اَبُو عبدالله وَ أنتَ تَنظُرُ اِلَیهِ؟؛ فرزند سعد! آیا ابوعبدالله (امام حسین(ع) کشته می‌شود و تو تماشا می‌کنی؟!»^[۵۵] او هیچ جوابی نداد و زینب (س) فریاد برآورد: «وای برادرم! وای سرورم! وای اهل بیتم!‌ ای کاش آسمان بر زمین واژگون می‌شد! و ای کاش کوه‌ها خرد و پراکنده بر هامون می‌ریخت.»^[۵۶]

زینب(س)، هنگام رسیدن بر بالین برادرش گفت: «خدایا! این قربانی را از ما بپذیر!»^[۵۷] همچنین نقل شده است که رو به سوی مدینه نمود و خطاب به پیامبر(ص) گفت:

«ای پیامبر! اینان دختران شمایند که به اسیری می‌روند. اینان فرزندان شمایند که با بدن‌های خونین، روی زمین افتاده‌اند و باد صبا بر پیکر آنان می‌وزد! ای رسول خدا! این حسین است که سرش را از قفا بریده‌اند و عمامه و ردایش را به غارت برده‌اند. پدرم فدای کسی که سپاهیان، او را غارت کردند، سپس خیمه‌گاهش را سرنگون ساختند! فدای آن مسافری که دیگر امید بازگشتش نیست!» سخنان و ناله‌هایش، دوست و دشمن را تحت تأثیر قرار داد و همگان را به گریه واداشت.^[۵۸]

در کوفه

بعد از عاشورا، اسیران را به کوفه بردند و در آنجا با وضع دلخراشی گرداندند. هنگام ورود به کوفه، زینب(س) برای حاضران خطبه‌ای خواند به طوری که همه شگفت‌زده شدند و تحت تاثیر آن قرار گرفتند.^[۵۹] حذیم بن شریک الاسدی درباره خطبه حضرت زینب (س) می‌گوید: «سوگند به خدا! کسی را مانند زینب، در سخنوری توانا ندیدم؛ چنانکه گویی از زبان امیرالمؤمنین علی(ع) سخن می‌گوید. بر مردم نهیب زد: خاموش باشید! با این نهیب، نه تنها آن جماعت انبوه ساکت شدند، بلکه زنگ شتران نیز از صدا افتاد!»^[۶۰] در پایان خطبه که آشوبِ شهر و قیام علیه حکومت احساس می‌شد، فرمانده نیروهای نظامی برای جلوگیری از آن، اسیران کربلا را به دار الاماره مرکز حکومت عبیدالله بن زیاد فرستاد.^[۶۱]

حضرت زینب (س) همراه با اسیران وارد دار الاماره کوفه شد و در آنجا با عبیدالله بن زیاد حاکم کوفه به مخاصمه پرداخت.^[۶۲]و در برابر تصمیم عبیدالله بن زیاد برای کشتن امام سجاد (ع) ایستادگی کرد و با صراحت به ابن زیاد گفت که اگر قرار است امام سجاد(ع) را بکشد او را هم باید همراه او بکشد.^[۶۳]سخنان حضرت زینب(س) بر مردم اثری عمیق گذارد و خاندان اموی را رسوا ساخت، سپس عبیدالله دستور زندانی کردن آنان را صادر کرد. خطبه زینب(س) و نیز سخنان امام سجاد(ع) و ام کلثوم و فاطمه بنت الحسین در کوفه و دارالاماره و نیز اعتراض‌های عبدالله بن عفیف ازدی و زید بن ارقم به مردم کوفه جرئت بخشید و زمینه قیام برضد حکومت ظلم را فراهم ساخت.^[۶۴]

در شام

پس از واقعه کربلا، یزید از عبیدالله خواست تا کاروان اسیران را همراه سرهای شهیدان به شام بفرستد. خاندان امام حسین(ع) به سوی شام راهی شدند.^[۶۵] موقعیت حکومت یزید هنگام ورود اسرا به شام بسیار محکم بود؛ شهری که مردم آن سال‌ها بغض خاندان علی(ع) را داشتند؛ زیرا سال‌ها تبلیغات دودمان ابوسفیان را شنیده بودند. به همین جهت «هنگام ورود اسرا به شام، مردم لباس‌های نو برتن کردند و شهر را زینت دادند. شادمانی چنان مردم را فرا گرفته بود که گویا شام یکپارچه غرق در سرور بود.»^[۶۶] اما خطابه‌های حضرت زینب و امام سجاد(ع) در شام، از یک‌سو دشمنی شامیان نسبت به اهل البیت(ع) را به محبت بدل نمود و از سوی دیگر، خشم عمومی را متوجه یزید ساخت و یزید مشاهده کرد که کشتن امام حسین(ع) به جای آنکه موقعیت او را بهتر کند، ضربه‌های کوبنده‌ای بر پایه‌های حکومتش وارد آورد.^{[نیازمند منبع]}

یزید مجلسی ترتیب داده بود که اشراف و سران شام در آن شرکت داشتند.^[۶۷] وی در حضورخاندان پیامبر(ص) که مانند اسیران در حضورش بودند ، اشعاری کفرآمیز خواند و درباره پیروزی خود، مطالبی گفت و آیات قرآن را به نفع خود تأویل کرد.^[۶۸] او با چوبدستی که در دست داشت، نسبت به سر بریده امام حسین(ع) جسارت کرد.^[۶۹] او اشعاری از ابن زبعری خواند و چند بیت به آن اضافه کرد که مضمون آن‌ها این بود:

«کاش سران قبیله من، که در بدر کشته شدند، می‌بودند و می‌دیدند که طایفه خرزج چگونه از شمشیرهای ما به ناله آمدند، تا از خوشحالی فریاد می‌زدند: ای یزید! دست تو شل مباد! ما بزرگان بنی‌هاشم را کشتیم و آن را به حساب جنگ بدر گذاشتیم و این پیروزی را در برابر آن شکست قرار دادیم. هاشم با حکومت بازی کرد، وگرنه، نه خبری از آسمان آمد و نه وحی‌ای نازل شد.^[۷۰] من از نسل خِندِف^{[یادداشت ۷]} نیستم اگر از فرزندان احمد انتقام نگیرم.» ناگهان زینب(س) از گوشه مجلس با سخنان یزید به مقابله برخاست و با صدای رسا، خطبه‌ای ایراد کرد. خطبه حضرت زینب(س) در کاخ یزید، حقّانیت امام حسین(ع) و باطل بودن اعمال یزید را آشکار ساخت. این خطبه، حاضران را تحت تأثیر قرار داد به گونه‌ای که یزید مجبور شد نسبت به اسرا، اندکی نرمش و انعطاف نشان دهد و از هرگونه واکنش سخت پرهیز کند.^[۷۱]

دراثر روشنگری حضرت زینب(س)، یزید مجبور شد جنایت و قتل امام حسین(ع) را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعن کند.^[۷۲] عمادالدین طبری در کتاب کامل بهایی گزارش کرده زینب(س) خواست در شام برای امام حسین(ع) عزاداری کند و یزید پذیرفت.^[۷۳]

یزید از اطرافیان خود نظر خواست که با اسیران چه کند؟ بعضی گفتند: این‌ها را نیز به سرنوشت رفتگانشان مبتلا گردان، ولی نعمان بن بشیر، به او توصیه کرد تا رفتار ملایمی داشته باشد.^[۷۴]

زنان آل ابوسفیان از جمله هند همسر یزید، در خرابه به پیشواز اهل بیت(ع) رفتند و دست و پای دختران رسول خدا(ص) را می‌بوسیدند، گریه و زاری می‌کردند و سه روز عزارداری بپا داشتند.^[۷۵] در این عزاداری‌ها مردم آن‌چنان تحت تأثیر قرار گرفتند که می‌خواستند یزید را بکشند. مروان حکم، یزید را از این که سلطنت او توسط این زنان تباه شود، ترساند. از این رو یزید امام سجاد (ع) را فراخواند و گفت اگر او با امام حسین(ع) مواجه می‌شد، نمی‌گذاشت کار به این‌جا برسد. یزید خواست به آنها هدایایی بدهد که نپذیرفتند. سرانجام، اسیران خاندان پیامبر(ص) با تکریم و احترام، به مدینه بازگشتند.^[۷۶]

درگذشت و محل دفن

حرم حضرت زینب(س) در جنوب دمشق

تصویری قدیمی از مقام و مسجد حضرت زینب(س) در مصر مربوط به سال ۱۸۸۴م

گفته شده درباره زمان و مکان و چگونگی درگذشت حضرت زینب(س)، در منابع تاریخی تا سده هشتم هجری اطلاعات دقیقی وجود ندارد و اطلاعات موجود فقط تا زمانی را شامل می‌شود که کاروان اسیران وارد مدینه می‌شود.^[۷۷] با این حال، وفات حضرت زینب(س) در یکشنبه، ۱۵ رجب سال ۶۲ق را مشهور دانسته‌اند.^[۷۸] روز ۱۴ رجب^[۷۹] و سال ۶۵ق^[۸۰] نیز از دیگر نظرات در این باره است.

در مورد محل دفن حضرت زینب(س) سه دیدگاه مطرح است:

1. شام: مشهور این است که قبر حضرت زینب(س) در شام است.^[۸۱] این مکان اکنون در جنوب دمشق قرار دارد. به سبب وجود حرم حضرت زینب(س)، این منطقه «شهرک السیدة زینب» نام گرفته است.^[۸۲]
2. مصر: برخی از مورخان قبر زینب(س) را در مصر دانسته‌اند.^[۸۳] این مکان که به مقام حضرت زینب یا مسجد السیدة زینب مشهور است، در منطقه سیدة زینب قاهره قرار دارد.^[۸۴] سید محمدکاظم قزوینی در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد، این قول را قوی‌ترین احتمال شمرده است.^[۸۵]
3. مدینه: سید محسن امین، قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب(س) دانسته است.^[۸۶]

محمدجواد مغنیه در کتاب الحسین و بطلة کربلا با رد قول سوم گفته است که از آنجا که علمای مورد اعتماد مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی محل دفن حضرت زینب را بیان نکرده‌اند، از این جهت نمی‌توان هیچ یک از اقوال سه‌گانه بر دیگری ترجیح داد. شهرت شام و مصر نیز با هم تعارض می‌کنند و از این جهت نیز هیچ یک بر دیگری ترجیح ندارند. بنابراین نمی‌توان با اطمینان محل دفن او را مشخص و بیان کرد؛ اما بدون تردید زیارت زیارت‌گاه موجود در شام و مصر به جهت تعظیم اهل‌بیت حسنه و پسندیده است.^[۸۷]

در کتاب مقتل جامع سیدالشهداء نیز هر سه دیدگاه نقد شده و هیچ یک بر دیگری ترجیح داده نشده است. از جمله نقدها به هر سه دیدگاه این است که با اینکه حضرت زینب از شخصیت‌های بزرگ و مهم اسلام به شمار می‌رفت، اما در کتاب‌های معتبر قدیمی نامی از محل دفن حضرت زینب در شام، مصر و مدینه به میان نیامده است. بنابراین هیچ یک از این سه محل را نمی‌توان با اطمینان محل دفن حضرت زینب(س) به شمار آورد.^[۸۸]

درباره مزار مشهور در دمشق نیز گفته شده که نام صاحب این مزار تا قرن هشتم قمری، ام‌کلثوم ضبط شده است؛ ولی پس از آن تاریخ به تدریج آن مزار را به زینب کبری نسبت داده‌اند.^[۸۹]

هجوم به حرم

در پی بحران و جنگ در سوریه اقداماتی توسط گروه‌های تروریستی و داعش برای تخریب حرم حضرت زینب(س) در سال ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۴ شمسی صورت گرفت که به آسیب‌دیدگی بخشی از حرم، از جمله گنبد و همچنین شهادت برخی از ساکنان و زائران حرم منجر شد.^[۹۰]

در فرهنگ و ادبیات شیعه

روز پرستار: در ایران روز ولادت حضرت زینب(س) به عنوان روز پرستار نام‌گذاری شده است.^[۹۱] برخی سبب این نام گزاری را پرستاری وی از امام سجاد(ع) و دیگر بیماران و اسیران کربلا دانسته‌اند.^[۹۲] شیعیان به مناسب سالروز تولد حضرت زینب(س) در نقاط مختلف مراسم جشن برگزار می‌کنند.

عزاداری: شیعیان در سالروز وفات حضرت زینب(س)(۱۵ رجب)، مراسم عزاداری برگزار می‌کنند. در این مراسم ضمن بیان فضائل حضرت زینب(س)، مصیبت‌ها و سرگذشت زندگی وی را یاد‌آور می‌شوند.^[۹۳]

نام‌گذاری دختران: بسیاری از شیعیان نام دختران خود را زینب می‌گذارند.^[۹۴] طبق آمار اعلام‌شده در سال ۱۳۹۲ش در ایران، نام زینب جزو ده نام نخست دختران قرار گرفته است.^[۹۵]

کنگره و همایش‌ها: در سال ۱۳۹۱ش در شهر قم، کنگره بین المللی حضرت زینب(س) برگزار شد.^[۹۶] در این کنگره آثار فراوانی از جمله دانشنامه حضرت زینب(س) منتشر شد.^[۹۷] همچنین همایش‌هایی درباره حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع)، اردبیل، بوشهر، و تهران برگزار شده است.^[۹۸]

شعر و ادبیات: شاعران بسیاری درباره حضرت زینب(س) به زبان‌های مختلف شعر سروده‌اند.^[۹۹] برخی از این اشعار در موضوعات مختلفی از جمله مدح، مرثیه و حضور زینب(س) در کربلا است. نیر تبریزی، شاعر مشهور ایرانی، درباره حضور حضرت زینب(س) در روز عاشورا ابیاتی چنین سروده است:

همچنین شعر دیگری که شهرت یافته است:

ابیاتی از اشعار مشهور شاعر آیینی خوشدل تهرانی(درگذشت: ۱۳۶۵ش) نیز این است:

^[۱۰۲]

کتاب‌شناسی

درباره حضرت زینب بیش از ۲۰۰ اثر چاپ شده^[۱۰۳] که برخی از آنها عبارت است از:

1. السَیْدة زَیْنَب بَطَلة التاریخ و رائِدة الجهاد فی الاسلام، باقر شریف قرشی، بیروت، دارالمحجة البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
2. زَیْنَب الکُبْری علیها السلام مِن المَهْد اِلی الْلَحْد، سید محمدکاظم قزوینی، قم، دارالغدیر، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
3. حضرت زینب پیام‌رسان شهیدان کربلا، محمد محمدی اشتهاردی، تهران،‌ نشر مطهر، ۱۳۷۶ش.
4. حضرت زینب بزرگ‌ بانوی کربلا، عبدالامیر فولادزاده، قم،‌کانون نشر اندیشه‌های اسلامی، ۱۳۷۰ش.
5. سیمای حضرت زینب علیها السلام، محمدمهدی تاج لنگرودی، ‌تهران، نشر ممتاز، ۱۳۷۵ش.
6. پیام‌آور کربلا حضرت زینب،‌ مرتضی فهیم کرمانی، تهران، انتشارات دارالسلام، ‌۱۳۷۶ش.
7. زیباترین شکیب؛ زندگانی حضرت زینب علیها السلام، مهدی رضایی،‌ تهران، انتشارات بنیاد مستضعفان، ۱۳۷۹ش.
8. بانوی عاشورا حضرت زینب، رسول سیف، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی،‌ انتشارات مدرسه، ‌۱۳۷۷ش.
9. مادر مصیبت‌ها (سوگنامه حضرت زینب)، علیرضا رجالی تهرانی، ‌قم، انتشارات نبوغ، ۱۳۸۰ش.
10. خصائص زینبیه،‌ نوشته سید نورالدین جزایری،‌ ترجمه ناصری باقری بیدهندی، قم،‌ انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۱ش.
11. اسوه‌های ایثار (نگاهی به زندگانی حضرت زینب)،‌ عباس قدیانی، تهران،‌ انتشارات فردابه، ۱۳۸۱ش.

جستارهای وابسته

پانویس

• ابن اثیر، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۲؛ نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۲۱ق، ص۲۲.
•  
• قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹-۳۳.
•  
• دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹.
•  
• دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۱.
•  
• دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹؛ نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۲۱ق، ص۲۲؛ مغنیه، الحسین(ع) و بطلة کربلاء، ۱۴۲۶ق، ص۲۸۵.
•  
• شرف‌الدین، عقیلة الوحی، ص۴۱؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۱.
•  
• کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱؛ حسّون، اعلام النساء المؤمنات،‌ ۱۴۲۱ق، ص۴۳۶.
•  
• نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۲۱ق، ص۲۲.
•  
• محلاتی، ریاحین الشریعة، دار الکتب الاسلامیه، ج۳، ص۳۳.
•  
• نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۲۱ق، ص۲۱؛‌ قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹.
•  
• جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۴۴.
•  
• ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ‌ج۱، ص۴۵۳، ‌ذیل واژه «زنب»؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۹۵.
•  
• فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۹۵؛ حسینی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۰.
•  
• قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۸.
•  
• نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۲۱ق، ص۲۱.
•  
• برای نمونه نگاه کنید به:‌ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
•  
• نگاه کنید به: ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
•  
• جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
•  
• امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷.
•  
• ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن الاثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ طبرسی، اِعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۶.
•  
• برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن الاثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۴؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۷۵ و ۷۶؛ عاشور، موسوعة زینب الکبری، ۱۴۲۹ق، ج۱،‌ ص۳۴و۳۵.
•  
• برای نمونه نگاه کنید به:‌ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن الاثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۸.
•  
• طبرسی، اِعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۶.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۲۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۲۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
•  
• سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۱۹۲.
•  
• ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵.
•  
• قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۸.
•  
• مرتضی زبيدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۰؛ کحّاله، معجم قبائل العرب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۹۳.
•  
• امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۹ و ۵۰.
•  
• برای نمونه نگاه کنید به: عاشور، موسوعة زینب الکبری، ۱۴۲۹ق، ج۱،‌ ص۳۴و۳۵.
•  
• اللجنة العلمية في مؤسسة الإمام الصادق(ع) ،موسوعة طبقات الفقهاء، الناشر:اللجنة العلمية في مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ج۱، ص۳۶۱.
•  
• نگاه کنید به: کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲-۹۷.
•  
• کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱.
•  
• ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ش، ص۶۰.
•  
• کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱.
•  
• رحمت واسعه، بهجت، ۱۳۹۴ش، ص ۱۱۰.
•  
• محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۵۷.
•  
• نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹.
•  
• ویژگی‌ها، فضایل و مناقب حضرت زینب (س)، گروه خادمین رقیه بنت الحسین.
•  
• الطبرسي، الإحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۴.
•  
• سید بن طاووس، اللهوف، ۱۳۷۸ش، ص۱۷۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۰.
•  
• نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵.
•  
• محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۶۲.
•  
• نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵؛ محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۶۲.
•  
• «امام موسی صدر درمورد اربعین چه گفت؟»،‌ سایت انتخاب.
•  
• کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۳.
•  
• نگاه کنید به: مهدیزاده، «صبر و پایداری حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه.
•  
• «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه.
•  
• فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵.
•  
• سید بن طاووس، اللهوف، انوار الهدی، ص۹۴.
•  
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۷.
•  
• نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵ و ۷۶.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۹۳-۹۴.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۱۲.
•  
• سید بن طاووس، اللهوف، ۱۳۷۸ش، ص۱۵۹و۱۶۱.
•  
• : مغنیه، الحسين(ع) و بطلة كربلاء، ۱۴۲۶ق، ص۴۳۳؛ فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵.
•  
• ابو مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۲۹۵؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۵۸ق، ج۵، ص۳۴۸-۳۴۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۵۹.
•  
• نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۳.
•  
• نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۰.
•  
• صادقی اردستانی، زینب قهرمان دختر علی، ۱۳۷۲ش، ص۲۴۶.
•  
• ابو مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۲۹۹-۳۰۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۷.
•  
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۴۵، ص۱۱۷.
•  
• نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۱۷و ص۱۱۵.
•  
• هاشمی نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۶۹ش، ص۳۲۶.
•  
• محمّدی اشتهاردی، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، ۱۳۷۹ش، ص۳۲۷-۳۲۸.
•  
• هاشمی نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۶۹ش، ص۳۳۰.
•  
• محمّدی اشتهاردی، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، ۱۳۷۹ش، ص۲۴۸.
•  
• نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۲.
•  
• ابو مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۳۰۶-۳۰۷؛ سیدبن طاووس، اللهوف، ۱۳۷۸ش، ص۲۱۳.
•  
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۵؛ سیدبن طاووس، اللهوف، ۱۳۷۸ش، ص۲۲۱.
•  
• الهی، زینب کبری عقیله بنی هاشم، ۱۳۷۵ش، ص۲۴۴؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ص۱۵۸.
•  
• عمادالدین طبری، کامل بهایی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۴.
•  
• مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۵؛ سیدبن طاووس، اللهوف، ۱۳۷۸ش، ص۲۲۱.
•  
• ابو مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۳۱۱.
•  
• عمادالدین طبری، کامل بهایی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۵.
•  
• پرتو، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۳.
•  
• قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۵۹۱.
•  
• قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۸؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۵۹۱.
•  
• دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰.
•  
• قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
•  
• قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
•  
• شبلنجی، نور الابصار، نشر شریف رضی، ص۳۷۷؛ قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
•  
• کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۹.
•  
• قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۶۱۰-۶۱۸.
•  
• امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۴۰-۱۴۱.
•  
• مغنیه، الحسین(ع) و بطلة کربلا، ۱۴۲۶ق، ص۳۹۷.
•  
• گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۳۹۱ش، ج۲، ص۵۹۶-۶۰۳.
•  
• گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۳۹۱ش، ج۲، ص۶۰۱و۶۰۲.
•  
• «حمله تروریستی به حرم حضرت زینب در سوریه»، سایت شبکه خبر؛«حمله به حرم حضرت زینب(س)»، سایت تابناک.
•  
• «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
•  
• «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
•  
• سالروز رحلت حضرت زینب(س) در مشهد برگزارشد، خبرگزاری ایرنا.
•  
• اسامی دختران و پسران در ۱۰ سال اخیر کدامند؟».
•  
• «پنجاه نام اول دختران در سال ۱۳۹۲ گزارش ثبت احوال»، سایت ثبت احوال.
•  
• «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری ایرنا.
•  
• «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری ایرنا.
•  
• «همایش حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع) برگزار شد»، خبرگزاری حوزه؛ رهروان حضرت زینب(س) در اردبیل»، خبرگزاری صداوسیما؛ «همایش حضرت زینب الگوی ایستادگی در بوشهر برگزار شد»، خبرگزاری دفاع مقدس.؛ «همایش رهروان حضرت زینب»، سایت اداره کل اوقاف تهران.
•  
• امین مقدسی، «بررسی شعر عاشورایی در دو ادب فارسی و عربی با تکیه بر شهریار و جواهری»، ص۷۹.
•  
• محمدی‌ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۷۳.
•  
• محمدزاده، دانشنامه‌ شعر عاشورایی انقلاب حسینی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۴۷۸.
•  
• http://www.mahmel.ir/pages/zeinab-sher10.htm
•  

یادداشت

• امام سجاد(ع) پس از سخنرانی حضرت زینب(س)در کوفه به او فرمود: «أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَةٌ غَيْرُ مُعَلَّمَةٍ فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَةٍ؛ خدای را سپاس که تو عالمی هستی که نزد کسی نیاموخته‌ای و فهیم و دانایی هستی که نیاز به فراگرفتن از دیگران نداشته‌ای.» (طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۵.)
•  
• و اما عمّتی زینب، فانها لم تزل قائمة فی تلک اللیلة - ای عاشرة من المحرم - فی محرابها تستغیث الی ربها، و ما هدأت لنا عین و لا سکنت لنا زفرة
•  
• یا اختاه لاتنسینی فی نافلة اللیل. (نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵).
•  
• صبر جمیل آن است که انسان دربرابر حوادث و مصائب کنترل خویشتن را از دست ندهد و سخنی بر خلاف رضاى خدا نگوید و یا کاری بر خلاف خواست الهی مرتکب نشود و شکایتی به مردم نداشته باشد.^[۴۷]قرآن کریم در آیه ۱۸سوره یوسف صبر یعقوب در برابر فراق یوسف به عنوان صبر جمیل معرفی شده است.فَصَبْرٌ جَمِيلٌ.
•  
• درباره علت غیبت عبدالله بن جعفر(همسر حضرت زینب) در قیام عاشورا اختلاف است. رجبی دوانی وی را به جهت غیبت در کربلا سرزنش می‌کند و به‌همین‌جهت حتی وی را شایسته همسری حضرت زینب نمی‌داند.(رجبی دوانی، «چرا همسر حضرت زینب(س) ایشان را در کربلا همراهی نکرد؟»، پایگاه خبری باشگاه خبرنگاران جوان.) در مقابل، برخی مواردی مانند کهولت سن، نابینایی و احتمال مأموریت‌داشتن وی در مدینه از جانب امام حسین(ع) را علت عدم همراهی وی بیان می‌کنند.(عرب ابوزیدآبادی، «عبدالله‌بن جعفر و قيام كربلا»، ۱۳۸۸ش.)
•  
• یا دهر افّ لک من خلیل / کم لک بالاشراق والاصیل...؛ ‌ای روزگار! اف بر دوستی تو! که چه بسا یاران و جویندگانت را در سپیده‌دمان و شامگاهان کشتی؛ و روزگار هیچگاه به غیر از آنچه می‌خواهد، رضایت نمی‌دهد و البته زمام امور به دست خدا است و سرانجام هر جانداری، مرگ است.
•  

منابع

پیوند به بیرون

• مدخل زینب بنت علی (ع)، در دانشنامه جهان اسلام
• «تحقیقی پیرامون مزار حضرت زینب(س)».