اهمیت «اقتصاد» در آیات و روایات

با بررسی آیات و روایات پی می بریم که اسلام نسبت به اقتصاد اهمیت خاصّی قائل است. این موضوع در ضمن چند عنوان قابل بررسی است: 1- قرآن مال را ودیعه الهی معرفی می کند که از جانب خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. 2- اسلام به کار و کوشش توصیه می کند؛ زیرا هیچ جهاد نظامی بدون پشتوانه اقتصادی کامل نیست. از این رو معصومین(ع) کارگران را بسیار تحسین کرده اند. 3- پیامبر و ائمه(ع) پیشگامان کار و کوشش بوده و تلاش می کردند از دست رنج خود استفاده کرده و زندگی نمایند. 4- اسلام با تنبلی و بیکاری مبارزه می کند.

با بررسی آیات و روایات پی می بریم که اسلام نسبت به «اقتصاد» اهمیت خاصّی قائل است. اینک این مطلب را در ضمن چند عنوان مورد بررسی قرار خواهیم داد.

1- مال، ودیعه الهی

برخی از آیات قرآن، مال را یک ودیعه الهی معرفی می کند که از جانب خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. خداوند متعال می فرماید: «... وَأَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ»(1)؛ (... و از آنچه خداوند شما را نماینده خویش در آن ساخته انفاق کنید). و نیز در آیه ای دیگر می فرماید: «وآتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ»(2)؛ (و چیزی از مال خدا را که به شما داده است به آنان بدهید).

در آیه نخست، مال ودیعه خدا و در آیه دوم، خداوند مالک مال معرفی شده است. و به خاطر چنین موقعیتی که مال و ثروت دارد قرآن از آن به لفظ «خیر» تعبیر کرده است و می فرماید: «کُتِبَ عَلَیکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیراً الْوَصِیهُ لِلْوالِدَینِ وَالْأَقْرَبِینَ»(3)؛ (بر شما مقرر شده: هنگامى که مرگ یکى از شما فرارسد، اگر چیز ارزشمندى [مالى] از خود به جاى گذارده، براى پدر و مادر و خویشاوندان، بطور شایسته وصیّت کند).

و به همین جهت است که در احادیث اسلامی، مال دنیا مایه پرهیزکاری و وسیله کسب آخرت و دوری از ستم بر دیگران معرفی شده است. از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ الْغِنَى‏»(4)؛ (بی نیازی وسیله خوبی برای تقوا است). همچنین از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْیَا عَلَى الْآخِرَة»(5)؛ (دنیا کمک خوبی برای آخرت است). و نیز نقل شده که فرمود: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ الْغِنَى‌ غِنًى یَحْجُزُکَ عَنِ الظُّلْمِ خَیْرٌ مِنْ فَقْرٍ یَحْمِلُکَ عَلَى الْإِثْم‌»(6)؛ (بی نیازی که تو را از ستم بازدارد بهتر از فقری است که تو را بر گناه وادار سازد).

2- دعوت به کار

در اسلام به کار و کوشش دعوت اکیدی شده است. از امام هشتم(علیه السلام) نقل است که فرمود: «الَّذِی یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‌»(7)؛ (کسی که برای تأمین زندگی خانواده خویش تلاش می کند از مجاهد در راه خدا ارزشمندتر است).

شاید علت آن این باشد که هیچ جهاد نظامی بدون پشتوانه اقتصادی کامل نیست و کارگر با عمل خود آن پشتوانه را تأمین می کند.

3- تقدیر از کارگر

تقدیر و سپاس از کارگر، خود مایه اصالت بخشیدن به کار و کوشش است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) هنگام مراجعه از جنگ تبوک با «سعد انصاری» روبه رو شد که به استقبال وی آمده بود، او با دست خشن و پینه بسته خود با پیامبر(صلی الله علیه وآله) مصافحه کرد. حضرت فرمود: چرا دستت چنین شده است؟ وی در پاسخ عرض کرد: با بیل و طناب کار می کنم و هزینه همسر و فرزندم را فراهم می سازم. در این موقع پیامبر(صلی الله علیه وآله) دست او را بوسید و فرمود: «این دستی است که آتش به آن اصابت نمی کند».(8)

4- امامان، پیشگامان کار و کوشش

تقدیرها و تشویق های پیامبر و امامان معصوم(علیهم السلام) در حدّ توصیه و سفارش نبود، بلکه خود نیز عملاً در این مورد پیشگام بودند. امام کاظم (علیه السلام) در زمین خود مشغول کار بود که از شدّت کار و یا گرمی هوا حضرت عرق می ریختند. یکی از دوستان امام عرض کرد: چرا این کار را به دیگری واگذار نمی کنی؟ حضرت فرمود: «رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه واله) وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ آبَائِی(علیهم السلام) کُلُّهُمْ کَانُوا قَدْ عَمِلُوا بِأَیْدِیهِمْ وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الصَّالِحِین‌»(9)؛ (همانا پیامبر و امیرمؤمنان و همه پیشوایان با دست خویش کار می کردند و این کار پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان الهی می باشد).

5- مبارزه با تنبلی

اسلام، خواهان دخالت تمام افراد در مسئولیت و وظایفی است که نظام عادلانه اسلام آن را معین کرده است تا از این طریق تمام افراد در تولید به طور مستقیم یا غیرمستقیم دخالت داشته باشند. از این جهت، اسلام به شدیدترین وجه با تنبلی و بیکاری مبارزه کرده است. از امام موسی بن جعفر(علیه السلام) نقل است که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغ‌»(10)؛ (همانا خداوند بنده پرخواب و بیکار را دشمن می دارد). و از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: «مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى کَلَّهُ عَلَى النَّاس‌»(11)؛ (آن کس که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیندازد از رحمت خدا به دور است).

6- عنایت به تولید

پیشوایان اسلام می کوشیدند تا از دست رنج خود استفاده کرده و زندگی نمایند، با این که زندگی از بیت المال برای آنان جایز بود. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «من در برخی از اراضی مزروعی خود کار می کنم و عرق می ریزم با این که کسانی هستند که برای من کار کنند. این کار را می کنم تا عملاً بگویم: خدایا من به دنبال روزی حلال هستم».(12)

هنگامی که امام صادق(علیه السلام) بیل به دست گرفته بود و عرق می ریخت از او در این باره سؤال شد؟ حضرت فرمود: «إِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَتَأَذَّى الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَة»(13)؛ (من دوست دارم که مرد در طلب روزی زیر آفتاب سوزان اذیت شود).

7- عنایت اسلام به صنایع

امام علی(علیه السلام) در فرمان خود به مالک اشتر درباره صنعتگران می فرماید: «فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِق‌»(14)؛ (همانا آنان ریشه های سود و وسیله استراحت مردم می باشند).(15)