عید نوروز در ایران؛ از بایرام‌پایی تا مادرمه

 باشگاه خبرنگاران | فرهنگی و هنری | سه شنبه، 01 فروردین 1402 - 00:12

نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جای مانده از دوران باستان است که اقوام مختلف ایرانی همه ساله با نو شدن سال آن را جشن می گیرند.

---

نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جای مانده از دوران باستان است که اقوام مختلف ایرانی همه ساله با نو شدن سال آن را جشن می‌گیرند.
در استان‌های مختلف سرزمینمان ایران آداب و رسوم‌های گوناگونی برای نوروز وجود دارد و هر قومی به روش سنتی خود نوروز را گرامی‌ می‌دارد.
مادرمه رسم دیرین مازندرانی‌ها
در مازندران بعد از تحویل شدن سال نو یک نفر را به عنوان مادرمه انتخاب می‌کنند که این فرد با یک مجمع که در آن قرآن، آیینه، آب ، سبزه و شاخههای سبز جوان قراردارد به خانه وارد شده و چهار طرف خانه را آب می پاشد و قرآن رو در کنار سفره هفت سین قرار می دهد و آنشاخه های سرسبز که معمولا برای درخت آلوچه می باشد را به نیت سال سرسبز و خوش جلوی درب خانه وصل می کنند.
همچنین نوروز خوانان معمولاً پانزده روز قبل تر از رسیدن عید نوروز به داخل روستاها می‌آیند و با خواندن شعرها دروصف امامان موسیقی هایمحلی، سال نو را به آنان مژده می‌دهند.
نوروز خوانان افرادی هستند که یک نفر اشعار را می‌خواند، یک نفر ساز می‌زند، نفر دیگر که بهآن بارکش می گویند به خانه های اهالی آن منطقه رفته برایشان می خوانند:
باد بِهارون بِیَمو / نِئروز سِلطون بِیَمو
مژده هادین دوستان رِ / گل بیَمو گلستون رِ
بهار آمد بهار آمد خِش آمد / علی با ذولفقار آمد، خوش آمدنِئروزتان نِئروز دیگر / شِه ما رِ سال نِئ بووئه مِوارِک
بایرام‌پایی در تبریز
هرساله با نزدیک شدن به عید باستانی نوروز، مردم استان آذربایجان شرقی نیز همراه با همه مردم ایران آئین‌های این عید را برگزارمی‌کنند و با رسوم خاصی، جشن‌های خاص خود را در نوروز برپا می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین رسوم عید در آذربایجان شرقی که هم‌اکنون نیز در اغلب خانواده‌ها حفظ‌شده است فرستادن غذا از خانه پدری به خانهدختران شوهر کرده است.
«بایرام پایی» به عبارتی تبریک عید مادر به دختران شوهر کرده است که نه تنها در سال‌های نخست ازدواجدختر بلکه تا زمانی که والدین در قید حیات‌اند به‌جا آورده می‌شود.
یکی از مهمترین رسوم در میان آذری‌ها رسم تکم و تکم‌چی است.
این رسم در اصل همان نوروزخوانی است که با شعرخوانی و موسیقینوید آمدن بهار را می‌دهند.
تکم عروسکی است که تکم‌چی به دست می‌گیرد و با تکان دادن تکم، تصنیف‌های بهاری و نوروزی می‌خواند.
برخی معتقدند حاجی فیروز از همین نوروز خوانی الهام گرفته شده است.
نوروزی‌خوانی در قزوین
نوروزی خوانی یکی از مراسم مربوط به‌روزهای پایانی سال است و جزئی از مراسم استقبال نوروز به شمار می‌رود.
نوروزی خوان‌هابیشتر از اهالی روستاهای منطقه «الموت» و «طالقان» هستند؛ آن‌ها در دسته‌های دو تا چهار نفره، در کوچه و خیابان به‌راه می‌افتند وبا خواندن اشعار کوتاه و بلند، طلیعه سال نو را به مردم مژده می‌دهند و بیت یا دو بیت دیگر را، دو نفر دیگر پاسخ می‌دهند.
ساکنانمنازل با شنیدن صدای نوروزی خوان‌ها، به استقبال آن‌ها رفته و با دادن پول و شیرینی از آن‌ها پذیرائی می‌کنند.
کوسه گردی در کردستان
در اساطیر ایران پیدایش نوروز را به بر تخت نشستن جمشید پیشدادی نسبت داده‌اند اما در نزد مردم کرد رأی غالب مربوط به داستان«کاوه آهنگر» و «ضحاک» است که کاوه بر ضحاک پیروز شد و مردم به مناسبت این پیروزی بر کوه‌ها آتش افروختند و دست در دستهم به شادمانی پرداختند.
از آن سال تاکنون مردم کرد هر ساله در اولین روز بهار به بزرگداشت آن روز فرخنده آتش روشن می‌کنند و بهشادمانی می‌پردازند.
از طرف دیگر در افسانه‌های مردم کرد «خاتو زمهریری» که نماد زمستان است دو پسر داشته که با فصل بهارمی‌مردند و سال دیگر در زمستان متولد می‌شدن؛ این افسانه با توجه به وضع اقلیمی کردستان توجیه‌پذیر است.
در مناطق کردنشین رسم‌های دیگری از قبیل «میر نوروزی» و «کوسه گردی» نیز در نزدیکی‌های بهار انجام می‌شده است که همگیآنچه گفته شد، نشان از اهمیت آمدن بهار برای قوم کرد دارد.
در شهر سنندج از نیمه‌های اسفندماه خانواده‌ها دست به تدارک نوروز می‌زدند از جمله این تدارکات تهیه سمنو بود.
خانم‌های خانه گندم، عدس و کنجد را در پارچه‌ای ریخته و در ظرفی مسی قرار می‌دادند و بعد از ریختن آب، آن را جلوی نور ملایمخورشید قرار می‌دادند تا دانه‌ها جوانه بزند؛ پدر خانواده نیز در این فرصت اندک قبل از عید، به بازار می‌رفت تا برای اهالی خانه لباس وکفش تهیه کند.
مردم سنندج به مانند اعیاد مذهبی که روز قبل آن را عرفه می‌نامند، روز قبل از عید نوروز را نیز عرفه می‌نامیدند.
‌
لیکوخوانی بلوچ‌ها
یکی از مراسم‌های نوروزی در استان سیستان و بلوچستان، جشن بهارگاهی است.
این جشن توسط عشایر و کوچ نشین‌های بلوچبرگزار می‌شود.
با توجه به اینکه قوم بلوچ از قبیله‌ها و طایفه‌های زیادی تشکیل شده، هر یک از آنها با دعوت بزرگان قوم به برنامه‌ریزیاین جشن‌هایی که اجدادشان آنان را مهمترین مراسم قوم بلوچ می‌دانند، مشغول می‌شوند.
آیین دیگری که در سرزمین بلوچستان برگزارمی‌شود، مراسم سرمه‌سایی است.
زنان بلوچ در گذشته سنگ سرمه را روی سنگی که وسط آن گود بود، می‌ساییدن و از آن در طول سالاستفاده می‌کردند.
روز اول بهار و در لحظه تحویل سال این سرمه‌ها را به دختران هدیه می‌دهند.
خواب آب اعتقاد کرمانی‌ها
در گذشته در برخی از نقاط کرمان مردم باور داشتند که زمان تحویل سال تمام آب‌های جاری برای یک لحظه می‌ایستند و اصطلاحا بهآن «خواب آب» می‌گفتند.
در برخی از شهرستانها مانند سیرجان موقع تحویل سال اقدام به رشته بری و پختن آش با آن می‌کنند و باوردارند که با این کار سررشته زندگی تا آخر سال به دستشان خواهد بود.
در دید و بازدیدهای عید مردم این استانسعی می کنند ابتدا به دیدن خانواده های عزادار و کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند بروند اگر از زمان عزاداری این خانواده ها مدتزیادی گذشته باشد اقدام به عوض کردن لباس های مشکی افراد خانواده به وسیله لباس های اهدایی خود می کنند.
عروس گولی گیلک‌ها
در گیلان، در شهرها و روستاهایی که امامزاده و زیارتگاه وجود دارد، بسیاری از مردم برای تحویل سال به آنجا می‌روند.
از مراسم مهمنوروز در گیلان می‌توان به نوروز خوانی اشاره کرد که هم‌اکنون نیز کم و بیش رواج دارد.
برای این کار، گروهی نوروزخوان در کوچه وخیابان به راه می‌افتند و اشعاری می‌خوانند.
گیلکی‌ها آئین‌هایی از جمله رسوم شال‌اندازان را نیز برگزار می‌کردند؛ که سال‌ها درنیمه دوماسفند ماه در استقبال از نوروز اجرا می‌‌شد اما امروزه به فراموشی سپرده شده است.
عروسگولی یا گل عروس، نمایشی‌ست که غول، پیربابو و نازخانم نقش اصلی آن را ایفا می‌کنند.
پیربابو شخصی است که خود را به هیاتپیرمردی در می‌آورد و غول مردی است که کلاهی از ساقه‌های خشک شالی (کلش یا کلوش) بر سر می‌گذارد و نقش نازخانم را هم یکیاز جوانانی که لباس زنانه به تن دارد، اجرا می‌کند.
موضوع این نمایش میدانی شادی بخش، دعوای غول و پیربابو بر سر نازخانم استکه به کشتی بین این دو می‌انجامد.
غول مظهر سیاهی و زمستان و پیربابو، نماد باغبانی و زیبایی پسندی است.
گروه نمایش پس از غروب آفتاب از خانه‌ای به خانه‌ی دیگر می‌روند و در حیاط و فضای باز جلوی هر خانه، برنامه‌یخود را اجرا می‌کنند و در هر خانه‌ای هم که این نمایش شادی بخش را انجام دهند، هدایایی مثل برنج، تخم مرغ، شیرینی و گاهی همپول می گیرند.
منجوق آتدی ترکمن‌ها
در ترکمن صحرا، پس از انجام مناسک خانه تکانی، رسم است که نخ سفید و سیاه را با هم می‌بافند و در میانه‌ی آن اسپند، نظر چشم،منجوق، نمک و داغدان (که نوعی چوب است) قرار می‌دهند و آن را، به نشانه‌ی برکت، بالای در خانه‌ها می‌آویزند.
از دیگر سنت‌های اینقوم، تراشیدن موی سر پسرها در چهارشنبه‌ی آخر سال بوده است، به طوری که مقداری مو را در دو طرف سر، روی گوش یا پشت سرهاباقی می‌گذاشتند و به آن قولپاق می‌گفتند.
از دیگر رسومی که امروزه کمرنگ‌تر شده، رفتن به صحراها در چهارشنبه سوری است.
آنهانگریستن به چشمه‌های آب را به فال نیک می‌گرفتند و در راه بازگشت، تعدادی سنگریزه برمی‌داشتند و هفت بار به طرفی غیر از قبلهپرتاب می‌کردند تا بدی‌ها دفع شود.
از جمله سرگرمی‌های نوروزی مردمان ترکمن، بازی منجوق آتدی به معنای انداختن دانه‌ی منجوق است.
که در این بازی دختران ترکمندور هم جمع می‌شوند و منجوق‌های خود را با علامتی مشخص می‌کنند و دانه دانه در ظرفی پر آب می‌اندازند.
سپس یکی از دخترانظرف را می‌گیرد، بالای سر دوستانش می‌برد و در حالی که یک بیت شعر می‌خواند، منجوق‌ها را با هم مخلوط می‌کند و بعد یکی را ازظرف در می‌آورد.
منجوق متعلق به هر دختری که باشد، معنای شعر در ارتباط با او قلمداد می‌شود.
آتش روی بوم رسم نوروزی یزدی‌ها
یزدی ها یک شب قبل از تحویل سال مراسم دارند با عنوان، آتش رو بوم کردن.
در این مراسم همه افراد خانه به بالای خانه ها می روند و مقداری آتش روشن می کردند.
با انجام این کار، باور دارند که از سوز وسرمای کشنده زمستان در امان خواهند بود.
از دیگر آداب و رسوم جالب یزدی ها، پنجه های کوچک و بزرگ است.
آن ها ده روز قبل ازعید را پنجه کوچک و ده روز بعد از نوروز را پنجه بزرگ نامگذاری کرده اند.
در طول پنجه کوچک آن ها به اموراتی مانند پختن آش رشته،پختن شیرینی و دوختن لباس نو مشغول هستند.
شنبه گردی در استان چهارمحال و بختیاری
در استان چهار محال و بختیاری نیز آداب و رسوم خاصی در خصوص عید نوروز وجود دارد.
یکی از این آداب و رسوم، شنبه گردی یاهمان شنبه گردش است.
این رسم مخصوص زنان و کودکان محسوب می شود و مردان حضوری در آن ندارند.
این رسم با آمدن اولینشنبه از سال جدید رخ می دهد و زنان و کودکان به زمین های کشاورزی می روند و برای رفع پلیدی شروع به چیدن گیاهان خوراکی تازه می کنند.
کوزه شکستن آداب نوروز در استان خراسان شمالی
در استان خراسان شمالی هنگام عید، یک کوزه پر از آب که درون آن چند سکه است را به پسر خانواده می دادند تا آن را از بالای پشتبام رهاکند تا با برخورد با زمین بشکند و آب درون آن به بیرون پاشیده شود.
به این رسم کوزه شکستن می گویند.
مردم استان خراسانشمالی بر این باورند که کوزه نماد اندوه یک سال گذشته است و با این کار اندوه از خانه هایشان بیرون می رود.
همچنین در این استانمردم ظروف مسی خود را قبل از سال نو به مسگر ها می دهند تا آن ها را نیز سفید کنند.
میرنوروزخوانی یکی از رسوم لرستان
از آیین‌های قدیمی نورورز لرستان، «میر نوروزخوانی» بود.
که در حال حاضر تقریبا این آیین فراموش شده است.
«میرنوروز»، شخصیت باسوادی بود که کوچه به کوچه می‌گشت و با خواندن ابیاتی خبر آمدن عید نوروز را به مردم می‌داد و میر نوروز خوانی می‌کرد و از آنجا که در زمان قدیم خبری از تقویم، رادیو یا تلویزیونی نبود و یا کمتر بود، گاهی مردم یادشان می‌رفت که دقیق چه روزی نوروز است و این میرنوروز بود که میرنوروزخوانی خبر از آمدن بهار می‌داد.
وقتی میرنوروز خبر آمدن عید را در کوچه‌ها سر می‌داد هر یک از مردم به سهم خود به عنوان عیدی یک کاسه گندم، پول یا تخم مرغ به او هدیه می‌دادند.
سفره هفت میم بوشهری‌ها
یکی از جالب‌ترین و متفاوت‌ترین سفره‌های عید مربوط به بوشهری‌هاست که سفره هفت میم پهن می‌کنند.
در سفره هفت میم بوشهر غذاهای مختلفی چیده می‌شود که شامل: ماهی، میگو، میوه، مرغ، مربا، ماست و مسقطی است، البته ناگفته نماند که بر اساس منابع تاریخی، در زمان‌های گذشته نیز بر سر سفره عید، بیشتر نعمات الهی را می‌آوردند که از بین آن‌ها می‌توان به گندم، جو و موارد اینچنینی اشاره کرد.

لینک کوتاه خبر