بررسی ويژگی‌های امام معصوم(ع) از منظر امام رضا(ع)
امامت يكی از اصول دينی شيعه است و جايگاهی بسان ستون در خيمه اسلام دارد، آنچنانكه امامت و ولايت زمينه‌ساز و ابزار شناخت صحيح و به دور از هرگونه انحراف ساير اصول و مبانی دينی در فرهنگ تشيع محسوب می‌شود.
در روايات وارده از اهل بيت(ع) نيز بر اين مسأله تاكيد شده است، در حديثی از امام محمدباقر(ع) می‌خوانيم: «اسلام بر پنج چيز بنا شده است كه آن‌ها عبارتند از نماز، زكات، روزه، حج و ولايت كه در اين بين ولايت با فضيلت‌ترين است، زيرا ولايت كليد ساير آن‌هاست.» (بحارالانوار، مجلسی، ج ۷۹ص۲۳۴)
به همين دليل شناخت درست نسبت به جايگاه و شأن امام معصوم(ع) مسأله‌ای بسيار مهم است كه ائمه‌اطهار(ع) همواره بر آن تأكيد داشته‌اند و آموزه‌های عميق و دقيقی كه در اين خصوص ارائه كرده‌اند، اصلی‌ترين منبع و مرجع در زمينه معرفت و شناخت امام محسوب می‌شود و بايد به سخنان آن بزرگواران رجوع كرد.
در اين زمينه يكی از معروف‌ترين مباحث، خطبه‌ای است كه امام علی بن موسی‌الرضا(ع) در شهر مرو درباره جايگاه امام و رهبر الهی ايراد كرده است. اين خطبه نسبتا طولانی به تفصيل به ويژگی‌های امام معصوم اشاره كرده است و بدون شك در صورت درك صحيح می‌تواند تشنگان معارف الهی را سيراب كند. به‌مناسبت، فرازهايی از اين خطبه را كه در كتب مشهوری همچون كافی، تحف‌العقول و احتجاج نقل شده است در چند بخش مرور می‌كنيم.
۱ ـ در بخش نخست اين خطبه امام رضا(ع) پس از آن‌كه به مسأله جانشينی پيامبر اسلام(ص) و تعيين خلفای آن حضرت در غديرخم به دستور خدا اشاره می‌كند، میفرمايد: «به‌راستی امامت جايگاه و مرتبه انبياء و ميراث اوصياست، امامت خلافت خدا و رسول او و مقام اميرالمؤمنين(ع) و ميراث حسن و حسين(ع) است، به‌راستی امام سررشته امور دين و نظام كار مسلمين و مايه صلاح دنيا و عزت ايمان است.»
مقام امامت در رتبه و منزلت همپايه و هم رديف نبوت است، چنان‌كه نبوت كسی ثابت نمی‌شود مگر به فرمان خدا، امامت نيز جايگاه و منصبی تعيين شده از سوی خداوند متعال است و ابراهيم خليل(ع)نيز پس از رسيدن به نبوت به اين مقام دست يافت.
از سويی ديگر اين امامت و رهبری انسان كامل معصوم از خطا و گناه است كه می‌تواند جامعه را به سرمنزل مقصود برساند، همچنانكه امام رضا(ع) در سخنان خود به آن اشاره كرده است. جامعه بدون امام و رهبر الهی در شناخت مصالح خود عاجز خواهد بود و در مسير حق حركت نخواهد كرد.
۲- در بخش ديگری از اين خطبه می‌خوانيم: «امام پايه و ريشه اسلام بالنده و روبه رشد و شاخه بلند و والای آن است، در پرتو امام است كه نماز و زكات و روزه و حج و جهاد به تماميت می‌رسد و كامل می‌شود ... و امام است كه حدود الهی را جاری كرده و از دين خدا دفاع می‌كند و با حكمت و پند نيكو و دليل قاطع به راه خدا دعوت می‌كند.»
بدون امام تعاليم اسلام از بين می‌رود و تنها امام و مكتب امام(ع) است كه می‌تواند احكام و حدود الهی را اجرا و اقامه قسط و عدل بر مبنای تعاليم الهی و وحيانی كند و در مسير دفاع از مذهب چه كسی بهتر از خليفه خدا بر روی زمين را كه علمی سرشار از معدن علم الهی در سينه دارد، می‌توان معرفی كرد. ائمه معصومين(ع) نيز همانند پيامبر اسلام(ص) در راه دفع از حريم دين، گفتار حكيمانه و عالمانه و نصايح و مواعظ خيرخواهانه و روشنگرانه را ابزار اصلی خود قرار می‌دادند.
۳- امام رضا(ع) در ادامه اين خطبه میفرمايد: «امام(ع) همچون خورشيد درخشانی است كه نورش جهان را فرا می‌گيرد و جايگاهش در افق به‌گونه‌ای است كه نه دست‌ها بدان رسد و نه ديدگان می‌تواند آن‌را ببيند. امام(ع) ماه تابان است و چراغ درخشان و نور طالع و ستاره راهنما در شب‌های تاريك و بيابان‌های بی آب و علف و درياهای پرگرداب است.»
به راستی انسانی كه در ميان انبوه وسوسه‌های شيطانی و تاريكی‌های جهل و نادانی، می‌خواهد در مسير هدايت قرار گيرد، آيا می‌تواند خود را از نور هدايت بی‌نياز بداند. امام كانون نورانی است كه راه را از بيراهه تمييز می‌دهد و انسان طالب حقيقت را به سوی مقصود رهنمون می‌كند، آنچنانكه در زيارت جامعه كبيره می‌خوانيم: «... و نوره و برهانه عندكم...» نور و برهان خداوند در نزد شما اهل بيت(ع) است. (مفاتيح‌الجنان، شيخ عباس قمی، زيارت جامعه كبيره). آری، امام به واسطه نور الهی كه دارد جامعه انسانی را چه در دوران حضور و چه در هنگام غيبت هدايت می‌كند.
۴- حضرت رضا(ع) در ادامه خطبه چنين بيان می‌كند: «امام آب گوارايی است از بهر تشنگان، راهنمايی است كه ره جويان راه هدايت را به مقصد می‌رساند، او نجات بخش انسان‌ها از مهلكه‌های نابودی است. ... امام ابری است پرباران و بارانی است پربركت، خورشيدی است درخشان، آسمانی است سايه‌افكن، زمينی است گسترده، چشمه‌ای است جوشان و بركه‌ای است با آب گوارا و باغ است و بستان.»
انسانی كه از ائمه هدی جدا شود گمراه خواهد شد و البته آن‌كه بر دامان امامت چنگ زند هدايت خواهد شد و به واسطه هدايت امام انسان از هر مهلكه‌ای نجات خواهد يافت. در جامعه كبيره می‌خوانيم: «و بكم.....انقذنا من شفاجرف الهلكات: خدای متعال به واسطه شما اهل بيت(ع) ما را از پرتگاه‌های هلاكت و نابودی نجات داد.(همان)
به‌راستی آيا وجود چنين امامان و رهبرانی شايسته شكر و سپاس بر درگاه الهی نيست؟ در روايتی از كافی آمده است: «ابوبصير از امام صادق(ع) درباره آيه ۴۳ سوره اعراف سئوال كرد كه خدای عزوجل میفرمايد: سپاس از آن خداست كه ما را به اين رهنمود و ما راه نمی‌برديم اگر خدا ما را راه نمی‌كرد.»
حضرت در پاسخ ابوبصير می فرمايد: چون روز قيامت شود، پيغمبر(ص) را می‌خوانند به همراه اميرالمؤمنين و ائمه از فرزندانش و آن‌ها را برای مردم برپای دارند و چون شيعيان آن‌ها را ببينند، همين آيه را می‌خوانند كه «الحمدلله الذی هدانا لهذا و ما كنا لنهتدی لولا ان هدانا الله: خداوند ما را راهنمايی كرد به ولايت اميرالمؤمنين و فرزندان او كه امام بودند.» (كافی،ج سوم، ص۱۸۳، ترجمه محمدباقر كمره‌ای)
۵-در بخش ديگری از اين سخنان، امام هشتم(ع) میفرمايد: «امام‌گمشدگان را چون آتشی بر بلندی و گرمابخش سرمازدگان است و در حوادث هولناك راهنماست و هر كه از او جدا شود نابود و هلاك شود.» نكته مهمی كه در اين بخش وجود دارد پاسخ به اين سئوال است كه آيا بدون امام و راهنما می‌توان به نجات و سعادت ابدی دست يافت؟ حضرت در اين بخش پاسخ سئوال را داده‌اند همان‌گونه كه وجود مبارك امام هادی(ع) نيز در زيارت جامعه كبيره میفرمايد: «من اتاكم نجی و من لم ياتكم هلك: هر آن‌كه نزد شما اهل بيت(ع) آمد نجات يافت و هر كه نيامد هلاك شد.
به نظر می رسد در فراز بعدی جامعه كبيره علت اين مسأله نيز روشن شده است، آن‌جا كه می‌خوانيم: «الی الله تدعون و عليه تدلون و ...: شما اهل بيت(ع) مردم را به سوی خدا دعوت می‌كنيد و بر او دلالت می‌كند، يعنی مردمی كه به امامان معصوم(ع) پناه می‌آورند به اين دليل نجات می‌يابند كه به‌وسيله آن بزرگواران به راه حق هدايت می‌شوند.
۶ - امام رضا(ع) در بخش ديگر اين خطبه میفرمايد: «امام(ع) از گناهان پاك است و از هر عيبی بركنار، به دانش مخصوص است و به حلم و بردباری معروف، اساس و نظام دين و موجب عزت اهل اسلام و مايه خشم منافقان و هلاكت كافران است.»
درباره علم امام روايات فراوانی وارد شده از جمله اين‌كه شخصی از امام صادق(ع) درباره تفسير آيه ۴۸ سوره عنكبوت سئوال كرد كه خداوند متعال میفرمايد: «بل هو آيات بينات فی صدور الذين اتوا العلم: بلكه آن آياتی است روشن در سينه كسانی كه علم به آن‌ها داده شده است، حضرت در پاسخ فرمود: آن‌ها ائمه معصومين(ع) هستند بالخصوص.» (اصول كافی، جلد دوم، ص ۱۶۷)
امام علم را از خزانه بی‌منتهای الهی أخذ كرده و آن‌را با حلم آميخته است و وجود امام است كه منافقان و مزوران را به خشم می‌آورد، همچنانكه در طول تاريخ نمونه‌های بسيار زيادی از كينه‌توزی منافقان عليه امامان معصوم(ع) وجود داشته است، جنگ‌های دوره حكومت امام علی(ع)، حادثه عاشورا و....همگی گويای اين مطلب هستند.
۷- در ادامه اين خطبه می‌خوانيم: «امام همدمی همداستان، پدری مهربان، برادری همراه و بی‌همتاست، مادری است كه به كودك خردسالش سخت مهر میورزد و پناه بندگان بی‌پناهی است كه در سختی‌ها و رنج‌ها و مصيبت‌های مرگبار راه به جايی ندارند.»
محبت امام به شيعيان به اندازه‌ای است كه گويی آنان از پوست و خون امام بوده و فرزند و برادر او محسوب می‌شوند، امام همچون پدری دلسوز و برادری مهربان به امور شيعيان خود اهتمام میورزد. سيدبن طاووس می‌گويد: «سحرگاهی در سرداب مقدس امام عصر(ع) در سامرا صدای آن حضرت را شنيدم كه در حال مناجات به درگاه خداوند چنين عرضه می داشت: پروردگارا شيعيان ما از پرتو انوار ما خلق شده ند و از زياده گل ما سرشته شده‌اند، آن‌ها گناهان زيادی با اتكا به محبت و ولايت ما مرتكب شده‌اند، اگر گناهان آنان گناهانی است كه در ارتباط با توست، از آن‌ها درگذر كه ما نسبت به حق خود اظهار رضايت كرده‌ايم و آن‌چه از گناهان آن‌ها در ارتباط خودشان و مردم است، خودت بين آن‌ها را اصلاح كن ... و آن‌ها را از آتش جهنم نجات بده و با دشمنان ما در سخط خود جمع نفرما.» (بحارالانوار، ج ۵۳،ص۳۰۲)
انسانی كه از امام خود دور افتاده، از كودكی يتيم و بی‌پناه و تنها، بيچاره‌تر است، امام حسن عسكری(ع) به نقل از پيامبر اسلام(ص) میفرمايد: يتيم‌تر از يتيم پدر مرده، آن كسی است كه از امامش دور افتاده و قادر نيست او را بيابد و نمی‌داند كه احكام دينش را چه سازد و از كجا تحصيل كند.» (تفسير امام حسن عسكری(ع)، ص۳۳۹)
مسلما هر انسانی كه به امام و مقتدای خود پناه ببرد از هدايت بهره‌مند خواهد شد و به بيان ديگر انسان برای كسب رضايت پروردگار چاره‌ای جز پناه بردن به خليفه خدا بر روی زمين ندارد. امام صادق (ع) میفرمايد: «ما پناهگاه كسی هستيم كه به ما پناه آورد.»(بحار الانوار، ج۵۰، ص۲۲۹) همچنانكه يكی از القاب امام عصر(ع) نيز «... والغوث والرحمه الواسعه، به معنای فريادرس و رحمت واسعه الهی(مفاتيح‌الجنان، زيارت آل‌ياسين) است و درباره خود امام رضا(ع) نيز آمده است كه آن حضرت غوث هذه الامه و غياثها...يعنی فريادرس و غياث امت است. (عيون‌اخبارالرضا، شيخ صدوق، ج ۱، ص۲۳)
۸- امام رضا(ع) در فراز ديگری از اين خطبه میفرمايد: «امام يگانه عصر خويش است، نه كسی به پايه‌‌اش برسد و نه دانشمندی هم‌طراز او باشد و نه جايگزينی دارد، امام عاری از هر مانندی است و تمام فضائل مخصوص اوست، بلكه اين ويژگی و امتياز از جانب خداوند با فضل و بخشنده بدو عنايت شده است.»
در هر دوره مقام امامت تنها مخصوص يك نفر است و هم اوست كه در علم و دانش و فضيلت مثل و مانند ندارد. مجموعه‌ای از تمام خوبی‌ها و فضيلت‌ها، علم، حلم، حكمت، كرامت، بخشندگی، مهربانی و ... همگی در وجود امام جمع شده است. در جامعه كبيره می‌خوانيم: «كلامكم نور و امركم رشد و...رايكم علم و حلم وحزم: سخن شما نور است و امر شما رشد و سفارش شما تقوی و كار شما خير و شيوه شما احسان و ويژگی شما كرم و بخشش است، شأن شما اهل بيت(ع) درستی و راستی و رفق و بيان شما حكم است و حتمی و رأی شما دانش و بردباری و حزم است. (مفاتيح‌الجنان، زيارت جامعه كبيره)
جايگاه و شأن امام را هر كس به قدر معرفت و دانش خود می‌شناسد و عمق بخشيدن به اين بينش امری ضروری است، چه آن‌كه انسان بدون پيشوا و امام هدايت‌گر راه به جايی نمی‌برد.
https://iqna.ir/fa/news/1760371/بررسی-ويژگی%E2%80%8Cهای-امام-معصومع-از-منظر-امام-رضاع