ویژگیهای عقل و عاقل در سخنان امام علی و حضرت محمّد سلام الله علیهم

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام

ویژگیهای عقل و عاقل در سخنان امام علی و حضرت محمّد سلام الله علیهم

1. امام على عليه السلام : أَعقَلُ النّاسِ أَبعَدُهُم عَن كُلِّ دَنيَّةٍ؛ عاقل ترين مردم كسى است كه از همه پَستى ها دورتر باشد. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص197)
2. امام على عليه السلام :أَفضَلُ النّاسِ عَقلاً أَحسَنُهُم تَقديرا لِمَعاشِهِ وَ أَشَدُّهُمُ اهتِماما بِإِصلاحِ مَعادِهِ؛ عاقل ترين مردم كسى است كه در امور زندگيش بهتر برنامه ريزى كند و در اصلاح آخرتش بيشتر همّت نمايد. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص52)
3. امام على عليه السلام : لَيسَ العاقِلُ مَن يَعرِفُ الخَيرَ مِنَ الشَّرِّ وَلكِنَّ العاقِلُ مَن يَعرِفُ خَيرَ الشَّرَّينِ؛ عاقل آن نيست كه خير را از شر تشخيص دهد، بلكه عاقل كسى است كه ميان دو شر، آن را كه ضررش كمتر است بشناسد. (بحار الانوار(ط-بیروت)ج75،ص6)
4. امام على عليه السلام :َنبَغى لِلعاقِلِ اَن يَحتَرِسَ مِن سُكرِ المالِ وَ سُكرِ القُدرَةِ ، وَ سُكرِ العِلمِ ، وَ سُكرِ المَدحِ وَ سُكرِ الشَّبابِ ، فَاِنَّ لِكُلِّ ذالِكَ رياحا خَبيثَةً تَسلُبُ العَقلَ وَ تَستَخِفُّ الوَقارَ ؛ سزاوار است كه عاقل، از مستى ثروت، قدرت ، دانش ، ستايش و مستى جوانى بپرهيزد، چرا كه هر يك را بادهاى پليدى است كه عقل را نابود مى كند و وقار و هيبت را كم مى نمايد . (تصنیف غرر الحكم و دررالکلم،ص66)
5. رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فى كَلامِهِ وَ الإنصافَ مِن نَفسِهِ وَ بِرَّ والِدَيهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِى ءَ لَهُ فى اَجَلُهُ وَ وُسِّعَ عَلَيهِ فى رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ ؛ به هر كس، راستگويى در گفتار، انصاف در رفتار، نيكى به والدين و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخير مى افتد، روزيش زياد مى گردد، از عقلش بهره مند مى شود و هنگام سئوال [مأموران الهى] پاسخ لازم به او تلقين مى گردد. (اعلام الدين، ص 265)
6. امام على عليه السلام : اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ، فَاستُر خَلَلَ خَلقِكَ بِحِلمِكَ وَقاتِل هَواكَ بِعَقلِكَ؛
   بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشيرى برنده است، پس عيبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخيز. (الذریه الی الحافظ الشریعه،ج1،ص213)

 

 

برداشت و راهبرد  رهنمودِ ویژگیهای عقل و عاقل در سخنان امام علی و حضرت محمّد سلام الله علیهم

 

1. عاقل ترين مردم كسى است كه از همه پَستى ها دورتر باشد.
   1. – برای اینکه به رشد عقلانی برسیم باید از کارهای پست پرهیز نمائیم.

2-1- وقتی انسانی از کارهای پست صادقانه پرهیز می نماید، نشان دهنده رشد عقلانی آن فرد است.

3-1- رشد عقلانی در رعایت پرهیز از کارهای پست، در نتیجه در رعایت تقوا و عمل قوی و خداپسندانه تاثیر دارد.

4-1- پرهیز از کارهای پست، منظور پرهیز از کارهائی هست که گناه محسوب می شود و مورد رضایت خداوند نیست.

5-1- میزان رشد عقل در میزان رعایت دینداری و میزان رعایت تقوا و پرهیز از گناه مؤثر است.

2. عاقل ترين مردم كسى است كه در امور زندگيش بهتر برنامه ريزى كند و در اصلاح آخرتش بيشتر همّت نمايد.

1-2- میزان رشد عقل در تدبیر بهتر زندگی و برنامه ریزی بهتر برای زندگی مؤثر است.

2-2- میزان رشد عقل، در میزان اصلاح رفتار به رضایتمندی خداوند، مؤثر است، بطوری که هر چه فرد عاقل تر باشد، برای آخرت و دنیای آینده بعد از مرگ، رفتارش را به رضایتمندی خداوند، بیشتر اصلاح می نماید.  

3-2- برنامه ریزی بهتر در امور زندگی نشان دهنده عاقل بودن است.

4-2- باید بگونه ای برای زندگی برنامه ریزی نمود که برای زندگی بعد از مرگ و دنیای آخرت هم همّت لازم  صورت پذیرد.

5-2- تدبیر برنامه ای ( بتدریج متناسب با سن )، برای رشد عقلانی در تعلیم و تربیّت باید ، به صورتی عینیت یابد که جامعه تحت پوشش خود را به توانمندیهائی که از انسانهای عاقل انتظار می رود، برساند.

3. عاقل آن نيست كه خير را از شر تشخيص دهد، بلكه عاقل كسى است كه ميان دو شر، آن را كه ضررش كمتر است بشناسد.

1-3- در رشد عقلانی فقط تشخیص خیر از شر مهم نیست، بلکه باید فرد میان دو شر، تشخیص دهد کدام یک ضررش کمتر است و یا میان دو خیر بداند کدام یک از دو خیر بهتر است، البته طبیعی هست که تشخیص این دو به آگاهیهای لازم و معیار حکت آمیز برای تشخیص اینکه کدامیک بهتر است هم نیاز است.

2-3-  تشخیص خیر از شر خود به رشد قابل ملاحظه ای دارد، امّا باید انسان مرتبه خود را برای تشخیص مسائل ارتقاء دهد تا بتواند در مسائل زندگی در مواقع مورد نیاز تصمیم مناسب تری داشته باشد.

3-3- عاقل بودن به خودی خود بدست نمی آید و نیاز است که انسان از رشد تشخیصی و از آگاهیهای لازم و مورد نیاز برای تشخیص دقیق برخوردار باشد.

4. سزاوار است كه عاقل، از مستى ثروت، قدرت ، دانش ، ستايش و مستى جوانى بپرهيزد، چرا كه هر يك را بادهاى پليدى است كه عقل را نابود مى كند و وقار و هيبت را كم مى نمايد.

1-4- شایسته است، که افراد عاقل از حالتی سرمستی که از ثروت و یا قدرت و یا دانش و یا ستایش و یا جوانی حاصل می شود پرهیز نماید چون موجب می شود که عاقل از خود بی خود شود و سرمست و مغرور، رفتار جاهلانه و شر انجام دهد.

2-4- حتی افراد عاقل هم باید مراقب باشند که مرتکب رفتاری جاهلانه سرمست از   ثروت، قدرت ، دانش ، ستايش و مستى جوانى، نشود و برای افراد عاقل پرهیزکاری از رفتار نامناسب و  پرهیز ازگناه ضرورت دارد.

3-4- سرمستی از ثروت، قدرت ، دانش ، ستايش و مستى جوانى حوسهای پلیدیست و موجب می شود كه عقل را نابود مى كند و وقار و هيبت را كم مى نمايد.

5. به هر كس، راستگويى در گفتار، انصاف در رفتار، نيكى به والدين و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخير مى افتد، روزيش زياد مى گردد، از عقلش بهره مند مى شود و هنگام سئوال [مأموران الهى] پاسخ لازم به او تلقين مى گردد.

1-5-  تاثیرات و برکات بعضی از الهامات به ذهن و عقل مانند : الهام راستگويى در گفتار، انصاف در رفتار، نيكى به والدين و صله رحم، عبارت است از: اینکه تأخیر افتادن اجل ( مرگ) و زیاد شدن روزی و بهره مندی از عقل و همچنین تلقین پاسخ سؤال.

2-5- اعمال راستگوئی در گفتار و انصاف در رفتار و نیکی به والدین و انجام صلحه رحم دارای برکاتی هست که عقل انسان و زندگی انسان، از آن بهره مند می شوند.

3-5- بر اثر پاکی و درستکاری  انسانها، آنان از الهامات و هدایتهای آسمانی برخوردار و بهره مند می گردند.

4-5- انسان یک وظائفی در زندگی دارد  که بطور روزانه زندگیش طلب می نماید که آن را بر اساس رضایتمندی خداوند انجام دهد و یک وظائفی هم بر اثر هدایتها و الهامات در انجام کارهای نیکو که به او الهام می شود، انسان آنرا می تواند  انجام دهد که انجام آن کارهای نیکو خود باعث برکت و رحمت در زندگی انسان و ارتقاء بهره مندی از توانمندیهای عقلش می باشد.

5-5- عقل دارای مسائل خاص مربوط به خود است که دانائی از آن می تواند انسانها را از زندگی بهتری برخوردار نماید.

6. بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشيرى برنده است، پس عيبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخيز.
   6. یکی از تاثیرات بردباری پوشاننده عیوب و نقصها می باشد و یکی از تاثیرات عقل تاثیر قاطعانۀ عقل است، که با عقل می توان به جنگ هوا و حوسها رفت.

1. 6. عاقل وقتی می تواند بر هوا و حوسهای خود غالب شود که با عقلش همّت نماید و  با هوا و حوسهایش مبارزه نماید و بر آن غالب باشد و نگذارد که او بر اثر هوا و حوسش ضایع شود.

3-6- عقل دارای خواصی هست که افراد باید بر آن آگاه باشند تا بتوانند از عقل خود بهره مندی مورد نیاز را به موقع داشته باشند.

 

7. راهکارهای تعلیم و تربیّتی و فرهنگی:

1-  مسئولین و عوامل تهیه محتوای تحقیقاتی و مطالعاتی پژوهشکدههای علوم انسانی و اسلامی و حوزهها و دانشگاهها مجموعه ای از آموزه های رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را، که طبق موازین الهی و اسلامی، موجب رشد می شود را، باید در اختیار عوامل تعلیم و تربیّت و در اختیار انتشارات و وزارت آموزش و پرورش و حوزهها و دانشگاهها و مراکز و معاونتهای فرهنگی و پرورشی و وزارت ارشاد اسلامی و رسانه ها برای نشر و ترویج و آموزش فرهنگ الهی اسلام، بگذارند.

2- عوامل مؤثر در تهیه محتوای کتابهای درسی و غیر درسی، ادبیّات، بستر تبلیغات و لوازم التحریر و بازیها و فیلم و نمایشها و برنامه ها و مطالب رسانه ها و مبلغین برای ارتقاء فرهنگ تعلیم و تربیّت اسلامی جامعه به آموزههای رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را طبق موازین الهی و اسلامی محقق نماید و جامعه را در ابعاد مختلف ( اعتقادی، فضائل اخلاقی، بصیرت، معارف لازم و دانش لازم زندگی)، به رشد رساند، متناسب با سن و به اندازه لازم پرداخته شود و آنرا به جامعۀ هدف عرضه نمایند.

گل افشان گل محمدی