اهمیت و جایگاه دحوالارض در تعالیم اسلامی از منظر آیت الله العظمی مکارم
حضرت آیت الله مکارم شیرازی به اهمیت و جایگاه «دحوالارض» در تعالیم اسلامی پرداخته اند که به این شرح است:
بیست و پنجم ماه ذى القعده طبق روایتى از امام رضا علیه السلام روز دحوالأرض است.[1]،[2] به یقین هر چه انسان درباره نظام جهان آفرینش و شگفتى هاى آن، چه در مورد آغاز خلقت و چه در ادامه راه مى اندیشد، حیران تر مى شود؛ حیرتى آمیخته با عشق آفریننده این دستگاه با عظمت و حیرتى توأم با شناخت و معرفت ذات پاك او.[3] در این میان «دحو الارض؛گسترش زمین » و سر بر آوردن خشكى ها از زیر آب ها از جمله وقایع حیرت انگیز به شمار می آید.[4]
دحوالارض چه روزی است؟
«دحو الأرض» اشاره به زمانى است كه خشكى ها تدریجا از زیر آب بیرون آمدند و گسترش یافتند؛[5] زیرا در آغاز تمام كره زمین را آب فرا گرفته بود ، تدریجاً آبها در گودال هاى زمین قرار گرفت، خشكى ها سر بر آورد و گسترده شد، كه از آن تعبیر به «دحو الارض» مى شود.[6]
دحوالارض در قرآن
در کلام آسمانی می خوانیم: «و الارض بعد ذلك دحاها[7]؛و زمین را بعد از آن گسترش داد»، «دَحا» از مادّه «دَحْو» (بر وزن محو) به معناى گستردن است، بعضى نیز آن را به معناى تكان دادن چیزى از محل اصلیش تفسیر كرده اند، و چون این دو معنا لازم و ملزوم یكدیگرند به یك ریشه باز مى گردد.[8]
که منظور از «دحو الارض» در این فراز قرآنی این است كه در آغاز تمام سطح زمین را آبهاى حاصل از بارانهاى سیلابى نخستین فرا گرفته بود این آبها تدریجا در گودالهاى زمین جاى گرفتند و خشكیها از زیر آب سر برآوردند و روز به روز گسترده تر شدند تا به وضع فعلى درآمد و این مسأله بعد از آفرینش زمین و آسمان روى داد.[9]
هم چنین در آیه دیگر قرآن کریم می خوانیم:« وَ اْلأَرْضَ مَدَدْناها[10]؛زمین را گسترش و توسعه دادیم» لغت «مد» بمعنى كشش و توسعه مى آید. این جمله ممكن است اشاره به كشیده شدن و گسترش تدریجى خشكیها از زیر آب باشد، چه اینكه به هنگام وقوع بارانهاى سیلابى در صدها میلیون سال قبل تمام روى زمین را آب فرا گرفته بود، ولى تدریجاً آبها در نقاط پست قرار گرفته و دریاها را[11]تشكیل دادند و خشكیها تدریجاً از آب سر بر آوردند.[12]،[13]
دحوالارض؛ روز گسترش زمین از کعبه؛ روزی که کعبه از زیر آب سر برآورد
باید دانست در آغاز بر اثر بارانهاى سیلابى تمام سطح كره زمین از آب پوشیده بود، آبها تدریجا فرو نشستند و در نقاط پست زمین قرار گرفتند و خشكیها تدریجا از زیر آب، سر بر آوردند، طبق روایات اسلامى نخستین نقطه اى كه از زیر آب سر بر آورد، سرزمین مكه بود.[14]
لذا اگر به مكّه «امّ القرى» مى گویند به خاطر این است كه اصل و آغاز پیدایش تمام خشكیهاى روى زمین است در روایات متعددى مى خوانیم، خشكیهاى زمین از زیر خانه كعبه گسترده شدند و از آن به نام «دحو الارض» (گسترش زمین) یاد شده است. بنابراین وقتی در قرآن می خوانیم: « وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها[15]؛ آن را فرستادیم تا امّ القرى (مكّه) و تمام آنها كه در گرد آن هستند، انذار كنى» و به مسؤولیتها و وظایفشان آگاه سازى منظور از «و من حولها؛كسانى كه پیرامون آن هستند» تمام مردم روى زمین را شامل مى شود.[16]
حال اگر ارتفاع این سرزمین در حال حاضر بلندترین ارتفاع زمینهاى دنیا نیست هیچگونه منافاتى با این سخن ندارد، زیرا از آن روز صدها میلیون سال مى گذرد و تا كنون وضع نقاط روى زمین به كلى دگرگون شده، بعضى از كوه ها در اعماق اقیانوسها قرار گرفته و بعضى از اعماق اقیانوسها تبدیل به قله كوه شده است و این از مسلمات علم زمین شناسى و جغرافیاى طبیعى است.[17]
«دحو الارض»؛روزی که «کعبه» بنا شد
کعبه كه نام دیگرش بیت اللّه الحرام است، اوّلین خانه توحید است كه براى انسانها قرار داده شد: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبارَكاً[18]؛ نخستین خانه‌ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکّه است، که پر برکت، و مایه هدایت جهانیان است.».[19]
طبق روایات در محاذى آن در آسمانها، مركز عبادتى است كه فرشتگان بر گرد آن مى گردند، حتّى گفته شده كه محلّ خانه كعبه اوّلین نقطه خشكى بود كه سر از زیر آب در آورد[20] و حقیقت «دحو الارض» نیز اشاره به همین معنى است كه در آغاز، مجموعه روى زمین بر اثر بارانهاى سیلابى زیر آب بود، آبها كم كم در مناطق پایین تر جاى گرفتند و خشكیها از زیر آب سر بر آوردند و اوّلین نقطه، همین محلّ خانه كعبه بود.[21]
لذا مطابق روایات [22] بنای کعبه به زمان حضرت آدم (ع) بر مى گردد.[23] او نخستین كسى بود كه خانه را بنا كرد و بر گرد آن طواف نمود، سپس در طوفان نوح ویران شد و ابراهیم به كمك فرزندش اسماعیل، طبق آیات صریح قرآن [24] بار دیگر آن را بنا كرد و حجّ خانه خدا به جا آورد ؛[25] در باره عظمت و اهمیّت خانه كعبه روایات فراوان وارد شده است، از جمله در حدیثى از امام باقر (ع) مى خوانیم: «ما خلق اللّه عزّ و جلّ بقعة فى الارض احبّ الیه منها ثمّ اومأ بیده نحو الكعبة و لا اكرم على اللّه عزّ و جلّ منها؛ خداوند هیچ نقطه اى در زمین را نیافریده كه محبوبتر به سوى او از آن باشد؛ سپس با دست خود به سوى كعبه اشاره كرد؛ و نه هیچ نقطه اى نزد خداوند گرامیتر از آن است».[26]
جالب این كه «زرارة» كه از بزرگان اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) بود روزى كه خدمت امام صادق (ع) عرض كرد: «جعلنى اللّه فداك أسألك فى الحجّ منذ اربعین عاما فتقتینى، فدایت شوم از چهل سال قبل تاكنون در باره احكام حج از تو سؤال مى كنم و به من پاسخ مى گویى (و هنوز تمام نشده است)»، امام در پاسخ او فرمود: «یا زرارة بیت یحجّ الیه قبل آدم بالفى عام ترید ان تفنى مسائله فى اربعین عاما، اى زرارة! خانه اى كه از دو هزار سال قبل از خلقت آدم (ع)، حجّ آن بجا آورده مى شده است، مى خواهى مسائلش در چهل سال پایان گیرد»![27] از این حدیث به خوبى استفاده مى شود كه حتّى قبل از آدم، خانه كعبه مورد توجّه فرشتگان یا مخلوقاتى بوده كه قبل از وى در زمین زندگى مى كرده اند.[28]
دحوالارض و دکترین ام القری؛ تجلی قرآنی جهان شمولی آئین اسلام
بی شک دین اسلام دینى جهانى است و اختصاص به قوم و نژاد خاصّى ندارد؛ پیروان این دین گویا از آغازین لحظات ایمانشان معتقدند كه باید در جهت عرضه اسلام و گسترش آن در جهان تلاش كنند، چنانكه خود پیامبر اسلام در آغاز، سپس پیروان وى همان وظیفه را انجام دادند و سر از چین و هند درآوردند. بر خلاف بسیارى از ادیان و آیینها كه رنگ قومى و جغرافیایى داشته و پیروان آن درصدد جهان شمول شدن دینشان نیستند.[29]
لذا در پاسخ به این شبهه که آیا از جمله« لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها[30]؛ آن را فرستادیم تا امّ القرى (مكّه) و تمام آنها كه در گرد آن هستند، انذار كنى » استفاده نمى شود كه هدف از نزول قرآن انذار مردم مكه و اطراف آن است؟ آیا این تعبیر با جهانى بودن اسلام تضاد ندارد؟! باید گفت: كلمه« ام القرى»كه یكى از نامهاى مكه است از دو واژه تركیب یافته« ام»كه در اصل به معنى اساس و ابتدا و آغاز هر چیزى است، و مادر را هم به همین جهت« ام» مى گویند كه اساس و اصل فرزندان است.[31]
و« قرى» كه جمع« قریه» به معنى هر گونه آبادى و شهر است، اعم از شهرهاى بزرگ و كوچك یا روستاها، و شواهد زیادى نیز در قرآن بر این معنى وجود دارد.[32]
لذا باید تأمل نمود که چرا«مكه» را« ام القرى» نامیده اند؟ (مادر و اصل همه آبادیها)؛روایات اسلامى تصریح مى كند كه همه زمین نخست زیر آب غرق بود و خشكیها تدریجا سر از آب بیرون آوردند (علم امروز نیز این معنى را پذیرفته است)؛ این روایات مى گوید: نخستین نقطه اى كه از زیر آب سر برآورد«كعبه» بود، و سپس خشكیهاى زمین از كنار آن گسترش یافت كه از آن به عنوان دحو الارض (گسترش زمین) یاد شده است.[33]
با توجه به این تاریخچه روشن مى شود كه«مكه» اصل و اساس و آغاز همه آبادیهاى روى زمین است، بنا بر این هر گاه گفته شود« ام القرى و من حولها»پیداست كه تمام مردم روى زمین را شامل مى شود[34] ،[35]
از سوی دیگر مى دانیم اسلام تدریجا گسترش یافت؛پیامبر (ص) نخست مامور بود بستگان نزدیك خود را انذار كند، چنان كه کلام وحی مى خوانیم: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَكَ الْأَقْرَبِینَ [36]، تا هسته بندى اسلام محكم شود، و آماده گسترش گردد.
سپس در مرحله دوم پیامبر مامور شد ملت عرب را تبلیغ و انذار كند، چنان كه در قران آمده است:« قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ[37]؛ این قرآنى است عربى براى قومى كه مى فهمند و درك مى كنند»و در آیه دیگر که می خوانیم:« وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ ؛[38] این قرآن مایه تذكر تو و قوم تو است».[39]
هنگامى كه پایه هاى اسلام در میان این قوم قوى و مستحكم شد پیامبر( ص) ماموریت گسترده ترى یافت، و مامور انذار جهانیان شد، چنان كه در آیه اول سوره فرقان مى خوانیم: «تَبارَكَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِیَكُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً؛ جاوید و پر بركت است خداوندى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد تا همه جهانیان را انذار كند» (و آیات فراوان دیگر).[40]
و به خاطر همین ماموریت بود كه پیامبر (ص) نامه به سران بزرگ جهان آن روز در خارج از جزیره عربستان نوشت، و كسراها و قیصرها و نجاشیها را به اسلام دعوت كرد.[41]
و نیز بر اساس همین خط و برنامه بود كه پیروانش براى تبلیغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند، و تعالیم اسلام را در دنیا منتشر ساختند.[42]
فضیلت شب و روز دحوالارض و اعمال آن
روز بیست و پنجم ذى القعده، روزى است كه نخستین خشكى ها از زیر آب سربرآورد، و سپس گسترش یافت. براى این روز[43]اعمالى نقل شده است:
در روایتى از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده است: اوّل رحمتى كه از آسمان به زمین نازل شد، روز بیست و پنجم ذى القعده بود؛ بنابراین اگر كسى آن روز را روزه بگیرد، و آن شب را به عبادت بپردازد، پاداش عبادت یكصد سال را دارد.[44]
همچنین آن حضرت در فرازی دیگر فرمود: در آن روز، اگر گروهى به ذكر خدا بپردازند، خداوند حاجتشان را پیش از آن كه متفرّق شوند برآورده سازد؛ خداوند در این روز هزار هزار رحمت نازل مى كند كه قسمتى از آن شامل كسانى است كه جمع گردند و به ذكر خدا بپردازند و روزش را روزه بدارند و شبش را عبادت كنند.[45]،[46]
لذا مستحب است در آغاز روز (هنگامى كه آفتاب كمى بلند شود) دو ركعت نماز بجا آورد و در هر ركعت، بعد از سوره حمد پنج مرتبه سوره والشمس را بخواند و پس از سلام نماز، این دعا را بخواند:«لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الَّا بِاللَّهِ الْعَلىِّ الْعَظیمِ...[47]پناهگاه و نیرویى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و باعظمت نیست...» [48]
در این زمینه «شیخ طوسى» فرمود: مستحب است در این روز، این دعا را بخواند:اللهُمَّ داحِىَ الْكَعْبَةِ، وَفالِقَ الْحَبَّةِ، وَصارِفَ اللَّزْبَةِ، وَكاشِفَ كُلِ كُرْبَةٍ...[49] خدایا اى گسترنده خانه كعبه و شكافنده دانه و برطرف كننده سختى...»[50]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت دحو الارض از نقطه ی کعبه شروع شد، لذا این زمین ها از نعمت های خدا است و چون اولین طلیعه ی این نعمت در این روز بود، این روز در روایات ما به عنوان روز مبارکی معرفی شده است و دستورهایی در این روز به ما داده شده است تا فراموش نکنیم که این زمین همواره به این شکل نبوده است. اعمال این روز برای شکرانه ی این نعمت بزرگ الهی است.[51]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
[1] بحارالانوار، ج 11، ص 217، ح 29.
[2] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص829.
[3] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 6 ؛ ص219.
[4] همان.
[5] همان ؛ ج 3 ؛ ص177.
[6] لغات در تفسیر نمونه ؛ ص354.
[7] سوره نازعات؛آیۀ30.
[8] لغات در تفسیر نمونه ؛ ص223.
[9] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج 5 ؛ ص400.
[10] سورۀ حجر؛آیۀ19.
[11] قرآن و آخرین پیامبر : تجزیه و تحلیل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دریچه هاى گوناگون ؛ ص163.
[12] ممكن است آنچه در روایات اسلامى به عنوان« دحو الارض» وارد شده اشاره به همین موضوع دارد.
[13] قرآن و آخرین پیامبر : تجزیه و تحلیل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دریچه هاى گوناگون، ص: 164.
[14] تفسیر نمونه ؛ ج 5 ؛ ص345.
[15] سورۀ شوری؛آیۀ7.
[16] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج 1 ؛ ص622.
[17] تفسیر نمونه، ج 5، ص: 346.
[18] سوره آل عمران، آیه 96.
[19] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 1، ص: 260.
[20] شرح نهج البلاغه خویى، ج 2، ص235.
[21] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 1، ص: 260.
[22] بحار الانوار، ج 12، ص 86.
[23] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 1 ؛ ص259.
[24] سوره بقره، آیه 127.
[25] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 1، ص: 260.
[26] همان.
[27] وسائل الشیعه، ج 8، ص 7( باب وجوبه على كلّ مكلّف مستطیع).
[28] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 1، ص: 261.
[29] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص554.
[30] سوره شوری؛آیۀ7.
[31] تفسیر نمونه ؛ ج 20 ؛ ص357.
[32] همان.
[33] همان.
[34] این تعبیر در سوره انعام آیه 92، نیز آمده است.
[35] تفسیر نمونه، ج 20، ص 358.
[36] سوره شعرا؛آیۀ214.
[37] سوره فصلت ؛آیۀ3.
[38] 44 سوره زخرف
[39] تفسیر نمونه، ج 20، ص: 358
[40] همان.
[41] همان.
[42] همان؛ ص 359.
[43] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص831.
[44] همان.
[45] اقبال، ص 312.
[46] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص831.
[47] اقبال؛ص314.
[48] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص832.
[49] مصباح المتهجّد، صفحه 669.
[50] كلیات مفاتیح نوین، ص: 834.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 30/6/1393
منبع: حوزه نیوز
https://article.tebyan.net/370357/