رهنمودهای امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب

 

---

رهنمودهای اهل‏بیت علیهم السلام به پیروان خود، بخش بزرگی ازمعارف اسلامی را تشکیل می‏دهد.
سفارش‏های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب در بردارنده حکمت‏های‏بسیاری است و راه و رسم زندگی را به همه آن‏ها که خواهان سعادت‏اخروی هستند، می‏آموزد.
امام صادق(ع) به آسیب‏شناسی اجتماعی می‏پردازد و هنجارها وناهنجارها را معرفی می‏کند. شرح معانی بلند این سفارش‏ها فرصت‏زیاد و توان علمی فراوان می‏طلبد که نگارنده از آن‏ها برخوردارنیست. نوشتار حاضر شرحی مختصر بر سخنان امام صادق(ع) است.
ابتدا دو مقدمه را تقدیم می‏نماییم:
۱- عبدالله بن جندب کیست؟
عبدالله بن جندب از علمای بزرگ شیعه و راویان پارسا ومورداطمینان درسده دوم هجری و از یاران امام صادق، امام کاظم وامام رضا علیهم السلام است. (۱) وی نزد ائمه علیهم السلام مقام‏و منزلت رفیعی داشت. (۲) عبدالله بن جندب از امام رضا(ع)پرسید: آیا از من راضی هستید؟ آن حضرت فرمود: بله، قسم به‏خداوند! خدا و رسولش نیز از تو راضی هستند. (۳)
عشق و ارادت خالصانه عبدالله بن جندب به اهل‏بیت علیهم السلام‏وتلاش فراوان او برای ترویج فرهنگ شیعی سبب شده است که نام اودر بین صدها راوی حدیث جاودانه بماند. روایت‏های فراوان او گواه‏این که وی در نقل و حفظ احادیث ائمه علیهم السلام نقش عمده‏ای‏داشته است.
۲ سند وصیت
قدیمی‏ترین منبع شیعی که سفارش‏های امام صادق(ع) به عبدالله بن‏جندب را نقل کرده، کتاب «تحف العقول‏»، (۴) اثر دانشمندوارسته شیعه، فقیه و محدث بزرگ، «ابومحمدحسن بن علی بن حسین‏بن شعبه حرانی‏» است، که در قرن چهارم هجری و معاصر شیخ صدوق(متوفای ۳۱۸ ه .ق) می‏زیست. او استاد شیخ مفید (متوفای‏۴۱۳ ه. ق) بود. عبدالله بن جندب نزد عالمان رجال، شخصیتی ستودنی‏دارد.
ابن شعبه حرانی سفارش‏های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب راهمانند سایر روایت‏های بدون ذکرنام راویان آن آورده است. اودرمقدمه تحف العقول به این نکته اشاره و دلیلش را این گونه‏بیان می‏کند: «به منظور سبکی، اختصار و ایجاز و نیز باتوجه به‏محتوای احادیث که بیشتر درباره آداب، اخلاق، مواعظ و حکمت‏هااست، سندهای روایت‏ها را نیاوردم.» (۵)
علامه مجلسی(ره) در کتاب ارزشمند بحارالانوار، (۶) متن کامل‏سفارش‏های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب را به نقل از تحف‏العقول، با تفاوت‏های بسیار اندک آورده است.
با توجه به مقام والای مولف و محتوای احادیث که در باب اخلاق وآداب وسنن است. حذف سند حدیث‏ها خللی به وجود نخواهد آورد،زیرا تمام عالمان شیعه همواره از این کتاب پرارزش استفاده‏کرده‏اند و به آن اعتماد داشته‏اند.
هشدار به دوستان
امام صادق(ع) دراولین جمله از سفارش‏های سازنده خود، به دوستان‏خود هشدار می‏دهد و آن‏ها را از خطر دام‏های شیطان آگاه می‏سازد:
«یاعبدالله! لقد نصب ابلیس حبائله فی دارالغرور فما یقصد فیهاالااولیائنا»; ای عبدالله! ابلیس دام‏هایش را در دنیای فریبنده‏فقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است.
امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب هشدار می‏دهد که مواظب‏شکارگاه‏ها و دام‏های شیطان باشد:
یابن جندب! ان للشیطان مصائد یصطادبها فتحاموا شباکه‏ومصائده.»
ای پسر جندب! شیطان مکان‏هایی برای شکار دارد. مواظب دام‏ها وشکارگاههای او باشید!
عبدالله بن جندب می‏پرسد: یابن رسول الله(ص) و ماهی؟
ای پسرفرستاده خدا! آنها چیستند؟
«اما مصائده فصد عن برالاخوان، و اما شباکه فنوم عن قضاءالصلوات التی فرض الله.» اما ابزار شکار او است‏شیطان ایجادمانع در نیکی به برادران و دام‏های شیطان خفتن از انجام نمازهای‏واجب است.
فایده‏های نیکی به برادران
در رفتارها و روابط اجتماعی، که تشکیل دهنده بخش عظیمی اززندگی انسان‏ها، است، داشتن حس همیاری و روحیه نیکی به برادران‏دینی نشانده‏دهنده پویایی و سلامت جامعه است.امام صادق(ع) ازسویی بی‏توجهی به آن را شکارگاه شیطان شمرده و از سوی دیگراهمیت و ارزش این خصلت نیکو را با ذکر گوشه هایی از آثار وفوائد آن، این گونه بیان داشته است:
الف- عبادت خدا
هدف از آفرینش انسان در فرهنگ متعالی قرآن، بندگی و کرنش درمقابل آفریدگار است: (و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون) (۷) ;«جن و انس را جز برای بندگی و عبادت نیافریدم.» از جلوه‏های‏پرارزش این هدف، نیکویی به برادران و دیدار آنها است.
«اما انه مایعبدالله بمثل نقل الاقدام الی برالاخوان وزیارتهم‏»; آگاه باش! همانا خداوند به چیزی مانند گام برداشتن‏در راه نیکی به برادران و دیدار آن‏ها بندگی نشده است.
ب- سعی بین صفا و مروه
دومین اثر نیکی به دیگران، داشتن ثواب سعی بین صفا و مروه است:
«یابن جندب! الماشی فی حاجه اخیه کالساعی بین الصفا والمروه.»
ای پسر جندب! کسی که برای بر طرف کردن نیاز برادر خود گام برمی‏دارد مانند کسی است که سعی بین صفا و مروه می‏کند.
ج- به خون غلطیدن در راه خدا
ارزش دیگری که نیکی به برادران دینی در پی دارد همانندی آن باکشته شدن در راه خدا است: «وقاضی حاجته کالمتشحط بدمه فی سبیل‏الله یوم بدر واحد»; برطرف کننده نیاز برادر دینی همانند کسی‏است که روز بدر و احد در راه خدا به خون خود بغلطد.
د- همنشینی با حور
«یابن جندب! من سره ان یزوجه الله الحور العین و یتوجه بالنورفلیدخل علی اخیه المؤمن السرور»; ای‏پسرجندب! هرکه خوشحال‏می‏شود از این که خداوند او را به ازدواج حورالعین در آورد وتاج نور برسرش نهد باید دل برادر مومنش را شاد سازد.
عقوبت‏سستی دررفع نیاز برادران
جامعه‏ای که به مشکلات و گرفتاری‏های همنوعان خود بی‏توجه باشد ونسبت‏به حقوق نیازمندان سستی نماید زمینه عذاب سخت‏خداوند رافراهم آورده است:
«ما عذب الله امه الا عنداستهانتهم بحقوق فقراء اخوانهم‏»;خداوند امتی را عذاب نخواهد کرد، مگر در وقتی که نسبت‏به حقوق‏برادران نیازمند خود سستی نمایند.
آسیب‏شناسی روابط اجتماعی
امام جعفرصادق(ع) چند مورد از آسیب‏های روابط اجتماعی را چنین‏بیان کرده است:
۱- غش: خیانت، نیرنگ وکلاه برداری.
۲- تحقیر: خوار و کوچک شمردن دیگران و بی‏توجهی به شخصیت آن‏ها.
۳- دشمنی: کینه توزی و درگیری.
۴- حسادت: ناراحت‏شدن از خوبی‏های دیگران و خیر دیگران رانخواستن.
«و من غش اخاه وحقره وناواه جعل الله النار ماءواه، و من حسدمومنا انماث الایمان فی‏قلبه کما ینماث الملح فی الماء»; هرکس‏به برادر مومنش نیرنگ زند و او را کوچک و خوار شمارد و با اودرگیر شود، خداوند جایگاهش را آتش قرار دهد و هرکه به مومنی‏حسادت ورزد ایمان در دلش آب شود، همانند آب شدن نمک در آب.»
زیان‏های غفلت از نماز
«ویل للساهین عن الصلوات، النائمین فی الخلوات، المستهزئین‏بالله و آیاته فی الفترات، اولئک لاخلاق لهم فی الاخره و لایکلمهم‏الله و لا ینظرالیهم (۸) ، یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذاب‏الیم‏»; وای برغفلت کنندگان ازنماز، خواب رفته‏گان در خلوت‏ها وآن‏ها که در زمان ضعف دین، خدا و نشانه هایش را تمسخر می‏کنند.آن‏ها هیچ بهره‏ای درآخرت ندارند. خداوند در روز قیامت‏با آن‏هاسخن نمی‏گوید و به آن‏ها نگاه نمی‏کند و آن‏ها را نمی‏بخشد و برای‏آن‏ها عذابی دردناک است.
امام صادق(ع) در ادامه سفارش هایش به عبدالله بن جندب فرمود:
«یابن جندب! اقل النوم باللیل و الکلام بالنهار فما فی الجسدشیی‏ء اقل شکرا من العین و اللسان، فان ام سلیمان فالت لسلیمان(ع) یابنی ایاک و النوم فانه یفقرک یوم یحتاج الناس الی‏اعمالهم‏»; ای پسر جندب! در شب کم بخواب و در روز کم بگو، زیرادر جسم آدمی عضوی کم سپاس‏تر از چشم و زبان نیست. همانا مادرسلیمان به سلیمان گفت: پسرم! از خواب بپرهیز، زیرا تو را درروزی که مردم به اعمال و کردار خود نیازمندند، سخت محتاج‏می‏کند.
باتوجه به نیاز طبیعی ولازم انسان به خواب، مذمت آن دراین سخنان‏مربوط به پرخوابی و خواب‏هایی است که انسان را از انجام وظایف‏دینی و دنیایی باز می‏دارد.
____________________________________
۱- رجال شیخ طوسی، ص‏۲۲۶، ۳۵۵ و۳۷۹.
۲- رجال علامه حلی، ص ۱۰۵.
۳- رجال کشی، ص ۵۸۵.
۴- تحف العقول، ص ۳۱۱.
۵- همان، ص ۴.
۶- بحارالانوار، ج ۷۸، ص‏۲۷۹، ح‏۱۱۳.
۷- ذاریات، آیه‏۵۶.