اخلاق كه از ریشه «خُلق» گرفته شده، تعریفهاى مختلفى براى آن شده است(1)؛ اما تعریف اخلاق هرچه باشد، ضرورت طرح آن در جامعه به صورت مستمر و دائمى بر هیچ كس پوشیده نیست. در لزوم طرح آن همین بس كه امام على علیهالسلام فرموده: «لَوْ كُنّا لا نَرْجُو جَنَّةً وَلا نَخْشى نارا وَلا ثَوابا وَلا عِقابا لَكانَ ینْبَغى لَنا اَنْ نُطالِبَ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَاِنَّها مِمّا تَدُلُّ عَلَى سَبیلِ النَّجاحِ(2)؛ اگر ما امیدى به بهشت و ترسى از دوزخ و انتظار ثواب و عقاب نمىداشتیم، شایسته بود به سراغ فضایل اخلاقى برویم؛ چرا كه آنها راهنماى رستگارى هستند.»
از حدیث فوق به خوبى استفاده مىشود كه نیاز به اخلاق یک نیاز بشرى و انسانى است و به فرد و یا جامعه دینى اختصاص ندارد و در یک كلام حُسن خلق آنقدر عظمت و ارزش دارد كه هر كس به عمق و ژرفاى آن نمىرسد، و به هر كس عنایت نمىشود؛ چنان كه پیشوای ششم، حضرت صادق علیهالسلام می فرماید: «وَلا یكُونُ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىٍّ وَ صَفىٍّ... وَلا یعْلَمُ ما فِى حَقیقَةِ حُسْنِ الْخُلْقِ اِلاَّ اللّه تعالى(3)؛ و حسن خلق یافت نمىشود مگر در وجود دوستان و برگزیدگان [خداوند]... و آنچه در حقیقت خلق نیكو است جز خداوند متعال كسى نمىداند.»
در این نوشتار به اختصار جایگاه رفیع اخلاق را از منظر آن امام همام مورد بررسی قرار می دهیم.
اهمیت اخلاق
اگر زندگى اجتماعى، خانوادگى و حتى انفرادى توأم با اخلاق باشد، برخوردار از شادى و نشاط و شادابى خواهد بود. جامعه و خانوادهاى كه اخلاق را مراعات نكنند، نشاط و شادابى از آن رخت خواهد بست، چنانکه امام صادق علیهالسلام می فرماید: «لا عَیشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ؛ هیچ زندگىاى گواراتر از نیک خوئى نیست.»(4)
آن حضرت خوى نیک را از اوصاف انبیاء می داند و می فرماید: «اِنَّ الصَّبْرَ وَ البِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبیاءِ؛ به راستى صبر و نیكوكارى، و خوش خوئى از اخلاق انبیا است.»(5)
نمونههایی از مكارم اخلاق
در حدیثی از حضرت صادق علیهالسلام سؤال شد كه مكارم اخلاق چیست؟ حضرت در جواب فرمود: «اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ، وَصِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ، وَاِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَقَوْلُ الحَقِّ وَلَوْ عَلى نَفْسِكَ(6)؛ گذشت از كسى كه به تو ستم روا داشته است، و ارتباط داشتن با كسى كه با تو قطع رابطه كرده است، و عطا نمودن به كسى كه تو را محروم ساخته، و سخن حق گفتن هرچند بر ضررت باشد.»
همانطور که می بینید حضرت صادق علیهالسلام تنها به بیان اهمّیت و ارزش اخلاق بسنده نكرده؛ بلكه براى ثمر بخش بودن آن در جامعه، به بیان موارد و مصداقهاى عینى آن نیز پرداخته است تا اینكه مسئله مذكور ملموس تر و محسوس تر شود.
امام صادق علیهالسلام فرمود: «اِنَّ اللّهَ تَبارَكَ خَصَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله علیه وآله بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَامْتَحِنُوا اَنْفُسَكُمْ فَاِنْ كانَتْ فیكُمْ فَاحْمَدُوا اللّهَ، وَارْغَبُوا اِلَیهِ فى الزّیادَةِ مِنْها؛ براستى خداوند تبارک و تعالى، پیغمبرش را به فضایل اخلاقى مخصوص كرد. پس خود را آزمایش كنید؛ اگر [مكارم اخلاق] در شما یافت شد، پس ستایش الهى را به جا آورید، و از او بخواهید كه بیشتر به شما عنایت فرماید.»
راوى گوید: حضرت آنگاه شروع كرد به بیان مصداقهایى از مكارم اخلاق و آن را در ده مورد تبیین نمود كه:
«اَلْیقینُ وَالْقَناعَةُ وَالصّبْرُ وَالشُّكْرُ وَالْحِلْمُ وَحُسْنُ الْخُلْقِ والسَّخاءُ وَالْغَیرَةُ والشُّجاعَةُ وَالْمُرُوءَةُ(7)؛ یقین، قناعت، بردبارى، سپاس گزارى، خویشتن دارى، خوش برخوردى، سخاوتمندى، غیرت، شجاعت و جوانمردى.»
موارد فوق از مهمترین فضایل اخلاقى است كه مىتواند خانواده، جامعه و حتى تمام جهانیان را به سعادت و خوشبختى برساند.
ثمرات خوش خلقى
در زمینه ثمرات و فواید اخلاق خوب حضرت امام صادق علیهالسلام سخنان گرانبهایى بر جای گذاشته اند كه در ادامه بحث به برخى از آنها اشاره مىشود:
1. فراوانى رزق
آن حضرت فرمود:«حُسْنُ الْخُلْقِ یزیدُ فى الرِّزْقِ(8)؛ خوى نیكو باعث فراوانى روزى مىشود.»
2. آبادانى و طول عمر
امام صادق علیهالسلام فرمود:«اِنَّ الْبِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ یعْمُرانِ الدّیارَ وَیزیدانِ فِى الاعْمارِ(9)؛ براستى نیكى و خوش خلقى باعث آبادى زمین، و افزایش [و طولانى شدن] عمرها مىشود.»
در روایتى دیگر امام صادق علیهالسلام شیعیان را به خوش رفتارى با خانواده سفارش نموده و آن را موجب طولانى شدن عمر مىداند و مىفرماید: «مَنْ حَسُنَ بِرُّه فى اَهْلِ بَیتِهِ زیدَ فى عُمْرِهِ(10)؛ هر كس با خانواده خود خوشرفتارى كند، عمرش طولانى مىشود.»
3. پاک شدن گناهان
همچنین آن حضرت فرمود: «اَلْخُلْقُ الحَسَنُ یمیثُ الْخَطیئةَ كَما تُمیثُ الشَّمْسُ الجَلیدُ(11)؛ خوى نیكو گناهان را ذوب مىكند؛ چنانكه خورشید یخ را آب مىكند.»
4. زینت دنیا و آخرت
حضرت جعفر بن محمد علیهماالسلام مىفرماید: «اَلْخُلْقُ الْحَسَنُ جَمالٌ فِى الدُّنْیا وَ نَزْهَةٌ فِى الاخِرَةِ وَ بِهِ كَمالُ الدّینِ وَقُرْبَةٌ اِلَى اللّهِ وَلا یكُونَ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىِّ وَصَفِىٍّ(12)؛ خلق نیكو در دنیا موجب زیبایى، و در آخرت گشایش است و مایه كمال در دین و نزدیكى به پروردگار است. و حسن خلق نیست مگر در وجود دوستان و برگزیدگان.»
5. همچون مجاهد
امام صادق علیهالسلام در فرازى دیگر فرمود: «اِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَتَعالى لَیعْطِى الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ كَما یعْطِىَ الْمُجاهِدَ فِى سَبیلِ اللّهِ یغْدُوا عَلَیهِ وَیرُوحُ(13)؛ خداوند بر نیک خویى بنده، پاداشى را عطا مىكند كه به مجاهد در راه خودش كه در هر صبح و شب مىجنگد (و همیشه در جهاد است ) مىبخشد.»
پیامدهاى زیانبار بدخلقى
در منابع دینى پیامدها و ضررهاى زیانبار بدخلقى نیز بیان شده است تا مردم بیشتر به اخلاق نیک اهمّیت دهند و از اخلاق زشت رویگردان باشند. در این زمینه نیز رئیس مكتب جعفرى، سخنان بیدارگر، هشدار دهنده و ارزشمندى دارد كه در ذیل مىخوانیم:
1. خروج از تشیع
امام صادق علیهالسلام رعایت اصول اخلاقى و توجه به آداب انسانى و خوش برخوردى را از ویژگیهاى مكتب تشیع دانسته و آن را بر شیعیان راستین لازم شمرده، و بر اجتناب از بدخلقى پاى فشرده است؛ آنجا كه مىفرماید: «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یوَقّر كَبیرَنا وَلَمْ یرْحم صَغیرنا(14)؛ از ما نیست كسى كه بزرگترهایمان را احترام نكند و به كوچكترهایمان ترحم ننماید.»
2. تباه كننده عمل
حضرت صادق علیهالسلام فرمود: «اِنَّ سوء الْخُلْقِ لَیفْسِدُ الْعَمَلَ كَما یفْسِدُ الخِلُّ الْعَسَلَ(15)؛ همچنان كه سركه عسل را تباه مىكند، بدخلقى نیز عمل را تباه مىكند.» و در روایت دیگر به جاى كلمه «العمل» تعبیر«لَیفْسِدُ الاْیمانَ»
(16) به كار رفته است؛ یعنى بدخلقى ایمان را تباه مىسازد كه در این صورت خطر آن دو چندان خواهد شد؛ زیرا ایمان ریشه و اساس انسانیت را تشكیل مىدهد و آسیب دیدن آن ضررهاى جبران ناپذیرى را در پى دارد.
به همین جهت، وقتى به پیامبر خبر دادند كه زنى شبها عبادت مىكند و روزها روزه دارد؛ ولى اخلاقش زشت است و همسایگان را با زبان آزار مىدهد، حضرت فرمود: «لا خَیرَ فیها، هِىَ مِنْ اَهْلِ النّارِ(17)؛ خیرى در او نیست، او اهل آتش است.»
پی نوشت:
1) مرحوم علاّمه طباطبائى در تعریف علم اخلاق مىگوید: «علم اخلاق، فنّى است كه از ملكات انسانى مربوط به نیروهاى نباتى و حیوانى و انسانى بحث مىكند و فضایل ملكات را از رذایل آنها جدا و ممتاز مىسازد تا انسان بتواند به واسطه تجلى و اتصاف به فضایل اخلاقى، سعادت علمى خود را تكمیل نماید و در نتیجه، افعال و رفتارى داشته باشد كه موجب ستایش عموم و مدح جامعه انسانى گردد. البته آنچه به عنوان هدف علم اخلاق ذكر شد، به عقیده علماى اخلاق یونان بوده است؛ ولى از نظر ما هدف اخلاق اسلامى «اِبْتغاءِ وجه اللّه» [و رسیدن به رضایت خداوندى] است نه رسیدن به مدح و ثناى اجتماعى و نه [حتّى صرف رسیدن [به فضیلت و كمال انسانى.»، تفسیر المیزان، ج1، صص 376 ـ 378.
2) مستدرك الوسائل، ج2، ص283.
3) بحارالانوار، ج68، ص393.
4) وسائل الشیعه، ج8، ص571.
5) المواعظ العددیة، ص227.
6) معانى الاخبار، ص191.
7) امالى صدوق، ص184.
8) بحارالانوار، ج71، صص395 ـ 396، ح77.
9) منتخب میزان الحكمه، ص171، ح1957.
10) كشف الغمه، ج2، ص208.
11) همان.
12) بحارالانوار، ج68، ص393؛ مصباح الشریعه، باب 61، ص338.
13) اصول كافى، ج2، ص101.
14) بحارالانوار، ج75، ص138.
15) اصول كافى، همان.
16) همان، باب سوء الخلق.
17) بحارالانوار، ج71، ص394.
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=197874