مهر | دین و اندیشه | یکشنبه، 09 مرداد 1401 - 13:06
دومین شب از برنامه سوره فصل کوفه با حضور دکتر محمد حسن زورق پژوهشگر تاریخ اسلام از شبکه چهار پخش گردید. موضوع این قسمت چالش‌های کوفی امام علی (ع) و نحوه مواجهه امام با این چالش‌ها بود.
به گزارش خبرنگار مهر، دومین شب از برنامه سوره فصل کوفه با حضور محمد حسن زورق پژوهشگر تاریخ اسلام از شبکه چهار پخش شد.
موضوع این قسمت چالش‌های کوفی امام علی (ع) و نحوه مواجهه امام با این چالش‌ها بود.
در ابتدای برنامه زورق با اشاره به قدمت شهرهای مختلف جهان مانند پکن و همدان و بمبئی به تفاوت این شهرها با کوفه اشاره کرد و گفت: اگر بخواهیم کوفه زمان امام را با یکی از شهرهای امروزی مقایسه کنیم باید از شهرهای آمریکا نام ببریم که مردمی با نژادهای مختلف به این شهرها مهاجرت کردند و در نتیجه ملغمه‌ای به وجود آمده است از افراد مختلف که فقط منافع آنی مشترک آنها را به هم پیوند می‌دهد نه تاریخ چندهزار ساله و سابقه شهر.
وقتی فرد تعلق تاریخی نداشته باشد دوراندیشی تاریخی نیز نخواهد داشت
وی در ادامه با توضیح اینکه کوفه مظهر تناقضات تاریخی است به دو دوره از ظهور اسلام اشاره کرد و گفت: کسانی که تا قبل از فتح مکه به اسلام گرایش پیدا می‌کردند مجذوب حقیقت اسلامی بودند اما گرایش به اسلام بعد از فتح مکه می‌تواند ناشی از قدرت اسلام باشد.
او به عنوان مثالی برای این موضوع به سعدبن ابی وقاص اشاره و گفت: تا پیش از فتح مکه سعد مجاهدی در راه خدا و پیامبر بود اما پس از فتح مکه و ادغام قریش در جامعه اسلامی دوران بغرنجی برای سعد رخ می‌دهد.
قریش چندین جنگ علیه پیامبر به راه انداخت و ناگهان او می‌بیند فردی مثل ابوسفیان که تا پیش از این قصد جان پیامبر را داشت با شعار الله اکبر وارد مسجد النبی می‌شود.
البته باز هم سعد مبارز بود ولی از لحظه‌ای که از امام علی (ع) فاصله می‌گیرد و به محور جدید قدرت می‌پیوندد قابل نقد است.
زورق با مطرح کردن این فرض که اگر بعد از رحلت پیامبر همه اصحاب گرد امام علی (ع) جمع می‌شدند و به آن حضرت یاری می‌رساندند و جنگ‌ها و شورش‌های داخلی را فرومی‌نشاندند گفت: اگر جامعه تراز قرآنی در حجاز ایجاد می‌شد این جامعه کانونی برای انقلاب جهانی می‌شد و نیازی به لشگرکشی به امپراطوری‌های ساسانی و شرقی نبود و خود مردم به اسلام گرایش پیدا می‌کردند.
با ارائه الگو از یک جامعه مترقی یک انقلاب جهانی رخ می‌داد چرا که با وجود داشتن عصر فتوحات و بودن لایه‌ای از ناسیونالیسم عربی باز هم شواهد آشکاری از گرایش توده‌های مردم در آسیای غربی به اسلام داریم.
با وجود اینکه ملی گرایی پرده‌ای بر روی اسلام انداخته بود باز هم گرایش وجود داشت و طبیعتاً اگر این پرده هم وجود نداشت گرایش بیشتر می‌شد.
وی با اشاره به اینکه لشکری از ایرانیان با ساسانی‌ها می‌جنگیدند تاکید کرد: اعراب بر ساسانی‌ها پیروز نشدند بلکه این امپراطوری ساسانی بود که فرو ریخت چرا که الگویی جدید از زندگی در حال ارائه به جامعه بشری بود.
پیامبر به عنوان یک فرمانروا در سطح توده مردم زندگی می‌کرد و خبر این در آسیای غربی هم انعکاس داشت و این را مقایسه می‌کردند با تجمل و اشرافیت جامعه ایرانی.
مهمان برنامه سوره در ادامه برنامه کوفه را لشگرگاهی دانست که بخش بزرگی از آسیای غربی را فتح کرده است و سعد و یارانش به غرور ناشی از این مساله دچار شدند.
زورق با اشاره به اینکه پس از فتح مکه قشر زیادی به جهت قدرت اسلام به این دین گرویدند گفت: این قشر پذیرندگان ثانویه نام می‌گیرند و حجم اجتماعی‌شان هم بیشتر از پذیرندگان اولیه بود و به همین دلیل است که پس از رحلت پیامبر انصار مرعوب شدند و از ترس در سقیفه جمع شدند که برای خود امیری انتخاب کنند که در برابر قریش از آنها محافظت کند که اینجا قریش وارد شد و گفت به شما تضمین می‌دهیم و شکایت حضرت زهرا هم همین بود که انصار در این مقطع مصلحت خودشان را دیدند نه مصلحت اسلام را.
وی در ادامه سرداران کفر در زمان پیامبر را سرداران سپاه اسلام در زمان فتوحات خواند و با اشاره به فردی مانند ابوسفیان گفت: آن کسانی که به حقیقت اسلام گرویده بودند در زمان فتوحات هم هدف‌شان رساندن پیام اسلام به توده‌های مردم بود اما کسانی که به خاطر قدرت اسلام به آن پیوسته بودند در عصر فتوحات توقع غنیمت و تاراج و غارت داشتند و فهم این نکته می‌تواند ریشه فهم خشونت لشکر عمر سعد در روز عاشورا باشد.
دیانی مجری برنامه در این قسمت با طرح مساله خلافت بیان کرد که در آن زمان اختلاف فقط بر سر این نبوده است امام علی (ع) خلیفه باشد یا نه نبوده و درک یاران امام با درک دیگران از اسلام تفاوت داشته است و یاران امام هسته تحولات را می‌دیدند و دیگران پوسته تحولات را.
مهمان برنامه در این بخش از برنامه به بحث مشروعیت پرداخته و با بیان اینکه یکی از سرچشمه‌های مشروعیت کارآمدی است گفت: اما کارآمدی سپاه عرب ناشی از کارآمدی فرماندهان آن نبود بلکه نتیجه فروپاشی امپراطوری ساسانی در مقابل الگوی جدید جامعه سازی زمان پیامبر بود ولی این فروپاشی به حساب سران عرب گذاشته شد.
در فضای واقعی گرایش مردم به اسلام بود که گسترش اسلام را امکان پذیر کرد اما در فضای ادراکی اعراب دچار غرور شدند.
جنگ‌های انجام شده در واقع نوعی موج سواری بر روی امواج اسلام خواهی ملت‌ها بود.
در چنین شرایطی برخی از نخبگان با سابقه در تاریخ اسلام به تدریج لغزیدند و نظام سیاسی اسلام را به نظام خلافت تبدیل کردند.
مسعود دیانی در این قسمت این پرسش را مطرح کرد که چرا با وجود تناقضات زیادی که در فضای کوفه بود امام علی (ع) مرکز حکومت را از مدینه به کوفه منتقل کردند.
خروج امام از مدینه برای سرکوب جمل و ظرفیت نیروی انسانی محب اهل بیت در کوفه از جمله مواردی بودند که دکتر زورق در پاسخ به این سوال به آنها اشاره کرد.
دکتر زورق با اشاره به اینکه دوست‌ترین دوستان اهل بیت و دشمن‌ترین دشمنان در کوفه بودند گفت: هم قبر مسلم در کوفه است و هم ابن ملجم.
هم کسی که خودش را فدا کرد برای امام هم کسی که امام را به شهادت رساند.
از طرفی کوفه جایی بود که می‌توانست تولید ثروت کند و نیز بعدها به مرکزی علمی هم تبدیل شد.
وی بی‌وفایی را یکی از مهم‌ترین خصوصیاتی دانست که به مردم کوفه نسبت داده‌اند و با اشاره به اینکه بی‌وفایی ناشی از سرگردانی است گفت: کوفه بخش‌های مختلفی از طرفداران امام تا طرفداران بنی امیه داشت.
کوفه روح واحدی نداشت و این گوناگونی اندیشه‌ها نوعی سرگردانی برای این شهر درست کرده بود.
سرگردانی بین خود محمدی و خود عربی.
خود محمدی سلمان را به خاطر اسلام جزئی از خود می‌دانست و خود عربی از اینکه مردم مسلمان می‌شدند خشنود نبود چرا که می‌گفت با مسلمان شدن مردم جزیه کمتر می‌شود.
بنابراین برایند انسان کوفی این‌گونه است.
شهری که تکلیفش با خدا، خودش و حاکمان مشخص نباشد به سادگی تسلیم زر و زور و تزویر خواهد شد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام به جنگ صفین نیز گریزی زده و طولانی شدن جنگ را عاملی برای خسته شدن کسانی دانست که مجذوب قدرت اسلام بودند نه حقیقت آن و همین نقطه، نقطه آغاز شکست اردوگاه حضرت علی (ع) بود.
زورق در بخش پایانی سخنان خود در این برنامه با اشاره به اینکه با زیاده‌خواهی نخبگان نمی‌توان جامعه را اسلامی اداره کرد گفت: تبلیغات نیز تأثیر زیادی دارد و افکار عمومی یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت ملی است و معاویه تلاش زیادی می‌کرد که در فضای ادراکی کارآمدی حکومت امام را در اذهان مردم از بین ببرد.