بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام
شرحی بر انشراح سوره فجر کتاب قرآن
(خداوند مالک و روشنگر و هدایتگر دینِ انسانها می باشد)
سوره ۸۹: الفجر - جزء ۳۰ - ترجمه انصاریان
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند رحمتگر مهربان
وَالْفَجْرِ ﴿۱﴾ سوگند به سپیده دم (۱)
وَلَيَالٍ عَشْرٍ ﴿۲﴾ و به شب های ده گانه (۲)
وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ ﴿۳﴾ و به زوج و فرد (۳)
وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴿۴﴾ و به شب هنگامی که می گذرد. (۴)
هَلْ فِي ذَلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ ﴿۵﴾ آیا در آنچه گفته شد، سوگندی برای خردمند هست؟ (۵)
أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ ﴿۶﴾ آیا ندانسته ای که پروردگارت با قوم عاد چه کرد؟ (۶)
إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ﴿۷﴾ و [با آن شهر] اِرم که دارای کاخ های باعظمت و ساختمان های بلند بود؟ (۷)
الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ ﴿۸﴾ همان که مانندش در شهرها ساخته نشده بود؟ (۸)
وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿۹﴾ و با قوم ثمود آنان که در آن وادی [برای ساختن بناهای استوار و محکم] تخته سنگ ها را می بریدند؟ (۹)
وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ ﴿۱۰﴾ و با فرعون نیرومند که دارای میخ های شکنجه بود؟ (۱۰)
الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ ﴿۱۱﴾ همانان که در شهرها، طغیان وسرکشی کردند؟ (۱۱)
فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ ﴿۱۲﴾ و در آنها فساد وتباه کاری فراوانی به بار آوردند؟ (۱۲)
فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿۱۳﴾ پس پروردگارت تازیانه عذاب های گوناگون را بر آنان فرو ریخت. (۱۳)
إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿۱۴﴾ بی تردید پروردگارت در کمین گاه است؛ (۱۴)
فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ ﴿۱۵﴾ اما انسان، هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی داردش و نعمتش بخشد، می گوید: پروردگارم [چون شایسته و سزاوار بودم] مرا گرامی داشت، (۱۵)
وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ ﴿۱۶﴾ و اما چون او را بیازماید، پس روزی اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد. (۱۶)
كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ ﴿۱۷﴾ این چنین نیست که می پندارید، بلکه [زبونی، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای این است که] یتیم را گرامی نمی دارید (۱۷)
وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿۱۸﴾ و یکدیگر را بر طعام دادن به مستمند تشویق نمی کنید (۱۸)
وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا ﴿۱۹﴾
و میراث خود را [با میراث دیگران بی توجه به حلال وحرام بودنش] یک جا و کامل می خورید (۱۹)
وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا ﴿۲۰﴾ وثروت را بسیار دوست دارید. (۲۰)
كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا ﴿۲۱﴾ این چنین نیست که می پندارید، هنگامی که زمین را به شدت درهم کوبند(۲۱)
وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا ﴿۲۲﴾ و [فرمان] پروردگارت برسد، وفرشتگان صف اندر صف حاضر شوند، (۲۲)
وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى ﴿۲۳﴾ در آن روز دوزخ را بیاورند، در آن روز انسان متذکّر شود و کجا این تذکر برای او سودمند افتد؟! (۲۳)
يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي ﴿۲۴﴾ می گوید: ای کاش برای این زندگی ام [عبادت خالصانه و کار نیک] پیش فرستاده بودم. (۲۴)
فَيَوْمَئِذٍ لَا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ ﴿۲۵﴾ پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند، (۲۵)
وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ ﴿۲۶﴾ و هیچ کس چون به بند کشیدن او به بند نکشد. (۲۶)
يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ﴿۲۷﴾ ای جان آرام گرفته و اطمینان یافته! (۲۷)
ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً ﴿۲۸﴾ به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است، باز گرد. (۲۸)
فَادْخُلِي فِي عِبَادِي ﴿۲۹﴾ پس در میان بندگانم درآی (۲۹)
وَادْخُلِي جَنَّتِي ﴿۳۰﴾ و در بهشتم وارد شو. (۳۰)
اطلاعات عمومی سوره فجر:
89 ـ فجر ـ مكي ـ 30 آيه ـ 137 كلمه ـ 577 حرف
(معنی): سپيده دم.
(علت نامگذاري): در اولين آيه به فجر(بامداد و سپيده دم) قسم ياد شده است همان لحظه ای كه ظلمت شب شكافته مي شود و نور روشن از آن بيرون مي جهد. آشنايي با سوره هاي قرآن – ص 119 – جعفر شيخ الاسلامي.
(مأخذ نامگذاری): سوره فجر به معني شكافته شدن- بامداد،صبح،مأخذ نامگذاري آيه اول سوره است. دانستنيهاي قرآن – ص 183 – مصطفي اسرار.
(نامهای ديگر): در روايات اين سوره را مخصوص حسين بن علی(ع) دانسته اند و خواندن آن را توصيه كردند. (تفسير برهان جلد 4 ص 457 – امام صادق(ع))
(ترتيب نزول و جمع آوري سوره فجر):
به ترتيب جمع آوري،هشتاد و نهمين سوره است.
به ترتيب نزول، نهمين سوره است كه بعد از سوره«ليل»و قبل از سوره«ضحي»نازل شده است.
(ترتيب آغاز و پايان سوره فجر):
آغاز:«وَ الْفَجْرِ وَ لَيالٍ عَشْرٍ».
پايان:«وَ ادْخُلي جَنَّتي». آشنايي با سوره هاي قرآن – ص 119 – جعفر شيخ الاسلامي.
پرسشهای سوره فجر کتاب قرآن
سه ویژگی سوره فجر را ذکر نمائید؟
1ـ تنها سوره ای كه در روايات به نام يكی از امامان معصوم(ع) معروف است.
2ـ سوره فجر است كه در روايات امام صادق(ع) به سوره حسين بن علی(ع) معروف است.
3ـ جزء سوره هايي است كه با سوگند آغاز مي شوند. آشنايي با سوره هاي قرآن – ص 21 – جعفر شيخ الاسلامي.
2ـ فجر يعنی چه؟ فجر به معنای شكافتن و نيز سپيده دم است كه ظلمت شكافته می شود.
3ـ سوره فجر در روايات به عنوان سوره چه كسی معروف است؟سوره امام حسين(ع). (تفسير نور الثقلين جلد 5 ص 577)- پرسش و پاسخ هايي در شناخت تاريخ و علوم قرآني – ص 115 – دكتر مجيد معارف.
4- محتواي سوره فجر کتاب قرآن در چه موضوعاتی می باشد؟
1- سوگندها به سپیده دم و شبهای ده گانه و به زوج و فرد و شب وقتی به آسانی و آسایش سپری می گردد.
2- اقوام طغيانگر پيشين مانند قوم عاد و ثمود و فرعون، دچار عذاب الهی شد ه اند.
3- خداوند انسانها را در دارا بودن و ندار بودن، امتحان و آزمايش می نماید که چگونه اطاعت و بندگی خدا می نمایند و سخنان و از رهنمودهای خداوند اطاعت می نمایند.
4- انسانها باید اموالشان را در راه رضایت خداوند به کار گیرند.
5- معاد و سرنوشت مجرمان و كافران و پاداش عظيم مؤمناني كه صاحب نفوس مطمئنه هستند. آشنايي با سوره هاي قرآن – ص 119 – جعفر شيخ الاسلامي.
6- هشدار به كافران به عذاب، اشاره به اقوام طغيانگری چون عاد و ثمود و فرعون، و بيان مسأله معاد. دانستنيهاي قرآن – ص 64 – مصطفي اسرار.
پیامها و راهبردهای نظریات و رهنمودهای شرحی بر انشراح سوره فجر کتاب قرآن
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند رحمتگر مهربان
نظریات و رهنمودهای آیات اول تا پنجم سورۀ فجر کتاب قرآن در عبارتهای "(وَالْفَجْرِ ﴿۱﴾ سوگند به سپیده دم (۱) وَلَيَالٍ عَشْرٍ ﴿۲﴾ و به شب های ده گانه (۲) وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ ﴿۳﴾ و به زوج و فرد (۳) وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴿۴﴾ و به شب هنگامی که می گذرد. (۴) هَلْ فِي ذَلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ ﴿۵﴾ آیا در آنچه گفته شد، سوگندی برای خردمند هست؟ (۵) )"، دلالت دارد بر اینکه 1- خداوند برای بیان حقایقی به آفرینشهای متعالی خود سوگند یاد نموده است. 2- خداوند در آیه اول سوره فجر در عبارت" وَالْفَجْرِ" به طلوع صبح یا همان سپیده دم سوگند یاد نموده است. (امکان دارد کلمه وَالْفَجْرِ استعاره از بیرون آمدن انسانها از ظلمتها و گمراهیها و ورود آنها به روشنائی و نور هدایت خداوند در زندگی هم باشد.) 3- خداوند در آیه دوم سوره فجر در عبارت " وَلَيَالٍ عَشْرٍ "به شبهای ده گانه سوگند یاد نموده است. ( بعضی منظور از شبهای ده گانه را دهۀ ذیحجه و دهۀ محرم و دهۀ اعتکاف آخر رمضان و هر دهه ای می دانند که انسانها در آنها به اعمال بندگی خداوند و عبادت بطور خاص بپردازند. ) 4- آیه سوم سوره فجر، در عبارت" وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ ﴿۳﴾ "خداوند به زوج و فرد مخلوقات سوگند یاد نموده است. 5- آیه چهارم سوره فجر در عبارت" وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴿۴﴾ و به شب هنگامی که می گذرد." خداوند به گذر زمان شب که موجب آسایش و آسانی و راحتی انسانها می شود سوگند یاد نموده است. 6- آیات اول تا چهارم سوره فجر گواه این است که سپیده دم ( شفق و طلوعین و طلوع صبح ) و شبهای ده گانه و زوج و فرد موجودات و انسانها و گذشت شب به راحتی و آسایش موجودات، نزد خداوند از ارزشمندی خاصی برخوردار است، که خداوند برای بیان حقایق از آن یاد نموده است. 7- باید برای مشخص شدن علتهای ارزشمندی طبیعتی که خداوند در آفرینش به آن سوگند یاد نموده است تحقیق نمود، تا بتوان در رابطه با توانمندیهای خداوند در آفرینش بیشتر آشنا شد و از مواهب آن بیشتر برخوردار شد. ( تفکر و تحقیق در نعمتهای خداوند موجب می شود که انسان به عظمت حکمت و توانمندیها و علم خداوند بیشتر آگاه شود و این موضوع در خشوع و خضوع انسانها نسبت به خالق خود بسیار مفید و مؤثر واقع می شود و در بندگی خاشعانه و خاضعانه و خالصانه انسانها در اطاعت خداوند بسیار مؤثر است. 8- آیه پنجم سوره فجر در عبارت" هَلْ فِي ذَلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ " گواه این نظریه می باشدکه موارد سوگندهای ذکر شده برای اهل خرد نشانه توانمندیها و خردمندی و عالم بودن خداوند در تعالی آفرینش خلقت می باشد و همینطور آیه پنجم سوره فجر گواه این نظریه هست که موارد سوگندهای ذکر شده آیات اول تا چهارم سوره فجر برای اصحاب حجر که قوم ثمود بودند اگر به طبیعت آفرینش خداوند توجه کافی و لازم داشتند و تأمل و تفکّر می نمودند، خداوند را و پیامبرش را اطاعت می نمودند و راهنمائیهای خداوند و پیامبر خداوند حضرت صالح سلام الله علیه را انکار نمی کردند. ( اصحاب حجر: عبارتند از قوم ثمود، يعني قوم حضرت صالح علي نبينا وعليه السلام و حجر اسم شهري بوده که در آن زندگي مي کردند.)
نظریات و رهنمودهای آیات ششم تا دهم سوره فجر کتاب قرآن، در عبارتهای "( أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ ﴿۶﴾ آیا ندانسته ای که پروردگارت با قوم عاد چه کرد؟ (۶) إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ﴿۷﴾ و [با آن شهر] اِرم که دارای کاخ های باعظمت و ساختمان های بلند بود؟ (۷) الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ ﴿۸﴾ همان که مانندش در شهرها ساخته نشده بود؟ (۸) وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿۹﴾ و با قوم ثمود آنان که در آن وادی [برای ساختن بناهای استوار و محکم] تخته سنگ ها را می بریدند؟ (۹) وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ ﴿۱۰﴾ و با فرعون نیرومند که دارای میخ های شکنجه بود؟ (۱۰))"، دلالت دارد بر اینکه 1- آیه ششم سوره فجر در عبارت" أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ ﴿۶﴾ آیا ندانسته ای که پروردگارت با قوم عاد چه کرد؟ " گواه این نظریه می باشد که انسانها باید بدانند خداوند با قوم عاد که از اطاعت خداوند طغیان نمودند چگونه رفتار نمود. 2- آیه هفتم و هشتم سوره فجر در عبارتهای " إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ﴿۷﴾ و [با آن شهر] اِرم که دارای کاخ های باعظمت و ساختمان های بلند بود؟ الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ ﴿۸﴾ همان که مانندش در شهرها ساخته نشده بود؟ (۸)" گواه این نظریه می باشد که انسانها باید بدانند خداوند، به علت اینکه مردم و حاکمیتشان از اطاعت از دستورات و رهنمودهای خداوند طغیان نمودند عذاب نازل نمود و مردم شهر اِرَم که دارای کاخ های باعظمت و ساختمان های بلند بود و مانند و نظیر نداشت، را نابود نمود و هدف اصلی معماری و صنعت و توسعه در زندگی باید اطاعت و بندگی خداوند باشد. 3- آیه نهم سوره فجر در عبارت" وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿۹﴾ و با قوم ثمود آنان که در آن وادی [برای ساختن بناهای استوار و محکم] تخته سنگ ها را می بریدند؟ (۹)" گواه این نظریه هست که انسانها باید بدانند که قوم ثمود که بر صخرهها و سنگها تسلط داشتند و آنها را به هر اندازه و شکلی که می خواستند، در می آوردند و برش می دادند، بخاطر سرپیچی از دستورات و رهنمودهای خداوند، چه عذاب سختی برآنها نازل شد. 4- آیه دهم سوره فجر در عبارت " وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ ﴿۱۰﴾ و با فرعون نیرومند که دارای میخ های شکنجه بود؟ (۱۰))" گواه این نظریه هست که خداوند با فرعونی که برخوردار از میخهائی بسیار بزرگ و قوی بودند، بخاطر سرکشی و طغیان فرعون از دستورات و رهنمودهای خداوند، چه عذاب سختی بر آنها نازل شد.) 5- آیه ششم تا دهم سوره فجر گواه این است که انسانها هر چند که در عمران و شهرسازی و ایجاد بناهای بلند و توانمند و عالی عمل نمایند اما باید درس عبرت از اقوامی چون قوم عاد و ثمود بگیرند ( که از نظر توانمندی در ایجاد بناهای مستحکم و صنعت و قدرت قوی بودند ولی به دلیل انکار خواست خداوند و طغیان از دستورات و رهنمودهای خداوند بر اثر عذاب الهی نابود شدند. ) و انسانها باید بداند توانمندی و قدرت خداوند خالق آنها از همه برتر است و خداوند بسیار قوی و عظیم است و در آفرینش جهان خداوند به عظمت عالی و عالمانه عمل نموده است و اگر در یک لحظه اراده نماید همه عصیانگران و طغیانگران را می تواند نابود نماید، پس نباید مخلوقات از اطاعت خداوند سرکشی نمایند و باید خاضهانه و خاشعانه در آفریدههای خداوند تفکر نمایند و از رهنمودها و فرامین خداوند و پیامبر و حجتهای معصوم خداوند اطاعت خداوند نمایند.
3-نظریات و رهنمودهایِ آیات یازدهم تا چهاردهم سوره فجر کتاب قرآن "( الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ ﴿۱۱﴾ همانان که در شهرها، طغیان وسرکشی کردند؟ (۱۱) فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ ﴿۱۲﴾ و در آنها فساد وتباه کاری فراوانی به بار آوردند؟ (۱۲) فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿۱۳﴾ پس پروردگارت تازیانه عذاب های گوناگون را بر آنان فرو ریخت. (۱۳) إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿۱۴﴾ بی تردید پروردگارت در کمین گاه است؛ (۱۴))"، دلالت دارد بر اینکه 1- آیات یازدهم و دوازدهم سوره فجر در عبارتهای " الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ ﴿۱۱﴾ همانان که در شهرها، طغیان وسرکشی کردند؟ (۱۱) فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ ﴿۱۲﴾ و در آنها فساد وتباه کاری فراوانی به بار آوردند؟" گواه این است که قوم عاد و ثمود و فرعون از رهنمودها و دستورات خداوند سرکشی نمودند و طغیان کردند و اکثرا در آنجا به فساد پرداختند. 2- آیات سیرهم و چهاردهم سوره فجر در عبارتهای " فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿۱۳﴾ پس پروردگارت تازیانه عذاب های گوناگون را بر آنان فرو ریخت. (۱۳) إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿۱۴﴾ بی تردید پروردگارت در کمین گاه است؛ (۱۴)" خداوند به دلیل طغیان و فساد قوم عاد و قوم ثمود و فرعون عذاب سنگینی بر آنها فرود آورد و به راستی پروردگار همواره در صدد ( کمین برای )، تنبیه طغیانگران و فساد کنندگان می باشد. 3- آیات یازدهم تا چهاردهم سوره فجر در ادامه آیات ششم تا دهم سوره فجر آمده است و گواه این است که 1- انسانها به هر اندازه از نظر عمران و معماری و صنعت پیشرفت و استحکامات داشته باشند ولی اگر از رهنمودها و و دستورات و خواست خداوند اطاعت ننمایند خداوند به دلیل طغیان و سرکشی نمایند و اکثر آنها به فساد و تباه کاری مشغول باشند، آنها دچار عذاب خداوند می شوند و صدای نزول عذابهای الهی بر آنها فرود میآید و خداوند براستی همواره در کمین طغیانگران و سرکشان از فرامین و رهنمودها و دستورات و فاسدان می باشد. 2- انسانها نباید به توانائی هایشان مغرور شوند و باید عمران و معماری و پیشرفت و توسعه زندگی و استفاده از توانمندیهای خود را بر اساس رضایتمندی خداوند و اطاعت از رهنمودهای و دستورات خداوند از آن بهره مند شوند و بکارگیرند. 3- باید از سرانجام و عاقبت داستانهای تاریخی قرآن بهره مند شد و دروس تاریخی را بر اساس نگرش قرآنی تدوین نمود و نتیجه عبرت آموزی از سرانجام انحرافات و گمراهیها همواره در زندگی انسانها به تعالی موجب عبرت آموزی گردد و تاریخ نشینان با عبرت آموزی از گرفتاریهای، طغیان از دستورات خداوند و رهنمودهای خداوند، به اطاعت از خداوند بپردازند تا دچار طغیان و فساد نشوند. 4- متاسفانه در دورانی زندگی می کنیم که علم صرف هزینه های زندگی می شود واین موضوع فاصله گرفتن زندگی انسانها را از شناخت و عمل نمودن به خواست و رهنمودهای خداوند را موجب شده است و نظامهای تعلیم و تربیت و همچنین فرهنگ سازی و تبلیغات باید برای هدایت انسانها و به تعالی رساندن آنها باشد و در هماهنگ شدن زندگی انسانها به رضایتمندی خداوند نقش آفرینی متعالی و مفید و مؤثر در جهان داشته باشند، به دلیل اینکه دین خداوند برای تعالی و هدایت همه مردم جهان تبیین شده است.
نظریات و رهنمودهای آیات پانزدهم تا بیستم سوره فجر کتاب قرآن "( فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ ﴿۱۵﴾ اما انسان، هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی داردش و نعمتش بخشد، می گوید: پروردگارم [چون شایسته و سزاوار بودم] مرا گرامی داشت، (۱۵) وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ ﴿۱۶﴾ و اما چون او را بیازماید، پس روزی اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد. (۱۶)كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ ﴿۱۷﴾ این چنین نیست که می پندارید، بلکه [زبونی، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای این است که] یتیم را گرامی نمی دارید (۱۷) وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿۱۸﴾ و یکدیگر را بر طعام دادن به مستمند تشویق نمی کنید (۱۸) وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا ﴿۱۹﴾ و میراث خود را [با میراث دیگران بی توجه به حلال وحرام بودنش] یک جا و کامل می خورید. (۱۹) وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا ﴿۲۰﴾ وثروت را بسیار دوست دارید. (۲۰))"، دلالت دارد بر اینکه 1- انسانها دارای ضعفهائی هستند که باید با مدد از یاری خداوند و بهره مندی از آیات خداوند آن ضعفها را بر طرف نمایند و انسانها همواره در امتحان خداوند هستند و خداوند از رحمت و برکات خودش به انسانها انتظاراتی دارد که آنها باید آن انتظارات را در حد توان خود پاسخ گویند و اطاعت از رهنمودهای و فرامینهای الهی داشته باشند. 2- آیه پانزدهم سوره فجر در عبارت " فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ ﴿۱۵﴾ اما انسان، هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی داردش و نعمتش بخشد، می گوید: پروردگارم [چون شایسته و سزاوار بودم] مرا گرامی داشت، (۱۵) "، گواه این نظریه است که انسانها همواره در امتحان خداوند هست و معمولا انسانها در غفلت هستند و وقتی خداوند انسان را گرامی دارد و به او نعمت بخشد، می گوید: پروردگارم [چون شایسته و سزاوار بودم] مرا گرامی داشت، در واقع انسان باید بداند که خداوند اگر چنین نعمتهائی به او داده است انتظارش از او چیست و باید چگونه رفتار درستی داشته باشد و در همه حال انسانها باید تلاش نمایند رضایتمندی و انتظارات خداوند را ملاک نگرش و عمل خود قرار دهند. 3- آیه شانزدهم سوره فجر در عبارت " وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ ﴿۱۶﴾ و اما چون او را بیازماید، پس روزی اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد. (۱۶)"، گواه این نظریه است که انسان وقتی خداوند او را بیازماید و روزی اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد و این نشانه ضعف انسان است زیرا خداوند همواره در حال امتحان بندگانش برای بهرهمندی از هوش و درایت و توانمندیهایشان برای تحقق زندگی خداپسندانه می باشد تا آنها در نداریها هم به رضایتمندی خواست خداوند توانمندیهای عقل و درایت و دانش و سعی و تلاش خود را به کار گیرند.
آیه هفدهم سوره فجر در عبارت" كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ ﴿۱۷﴾ این چنین نیست که می پندارید، بلکه [زبونی، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای این است که] یتیم را گرامی نمی دارید (۱۷) " گواه این نظریه هست که انسانها باید در دارائیهایشان به اندازه توانمندیها و زندگیشان در راه خداوند بخشش نمایند و یتیمان را چه از یتیمان خویشاوند و یا غیر خویشاوند را گرامی دارند و در صورت نیاز از مال و دارائی خود به کرامت در یاری آنان کوتاهی ننمایند و اگر به خواست خداوند عمل نمایند از رحمت خداوند برخوردار می شوند. 6- آیه هیجدهم سوره فجر در عبارت" وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿۱۸﴾ و یکدیگر را بر طعام دادن به مستمند تشویق نمی کنید (۱۸)" گواه این نظریه هست که انسانها باید به مستمندان از روی رغبت طعام دهند و یکدیگر را نیز بر اطعام دادن به مستمند تشویق نمایند و با عمل و ترغیب در مشارکت یاری مستمندان همدیگر را در طعام و یاری دادن مستمندان یاری دهند. 7- در آیه نوزدهم سوره فجر در عبارت" (۱۸) وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا ﴿۱۹﴾ و میراث خود را [با میراث دیگران بی توجه به حلال وحرام بودنش] یک جا و کامل می خورید. (۱۹)"، گواه این نظریه هست که در میراثی که به انسانها می رسد مالی برای دیگران قرار دارد و همچنین باید انسانها مراقب باشند که حق دیگران در مالشان و میراثشان نباشد و اگر چنین باشد مال و حق دیگران را به آنها بدهند ، تا مالشان پاکیزه باشد. ) 8- آیه بیستم سوره فجر در عبارت" وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا ﴿۲۰﴾ وثروت را بسیار دوست دارید. (۲۰)".گواه این نظریه هست که مال را بخاطر مال دوستی و دنیا پرستی نباید بدست آورد بلکه مال را بخاطر رضایت خداوند باید بدست آورد و برای حُب و دوستی مال نباید مال را جمع نمود، بدست آوردن مال برای توسعه زندگی به رضایتمندی خداوند و دادن نفقه و محبت به خانواده و انجام وظائف دینی مانند دادن صدقات و زکات و خمس و همچنین انفاق و کمک به مستمندان و حفظ کرامت یتیمان و وقف در راه خداوند اشکالی ندارد به شرط اینکه کوشش و تلاش خداپسندانه انسانها باشد و کسب مال و ثروت به حرام و ظلم نباشد و همینطور به تعالی بهره مندی از نعمتها و رحمتهای خداوند در بندگی نمودن خداوند و کسب رضایتمندی خداوند باشد.
5-نظریات و رهنمودهایِ آیات بیست و یکم تا بیست و ششم سوره فجر کتاب قرآن "( كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا ﴿۲۱﴾ این چنین نیست که می پندارید، هنگامی که زمین را به شدت درهم کوبند(۲۱) وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا ﴿۲۲﴾ و [فرمان] پروردگارت برسد، وفرشتگان صف اندر صف حاضر شوند، (۲۲) وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى ﴿۲۳﴾ در آن روز دوزخ را بیاورند، در آن روز انسان متذکّر شود و کجا این تذکر برای او سودمند افتد؟! (۲۳)يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي ﴿۲۴﴾ می گوید: ای کاش برای این زندگی ام [عبادت خالصانه و کار نیک] پیش فرستاده بودم. (۲۴) فَيَوْمَئِذٍ لَا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ ﴿۲۵﴾ پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند، (۲۵) وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ ﴿۲۶﴾ و هیچ کس چون به بند کشیدن او به بند نکشد. (۲۶))"، دلالت دارد بر اینکه 1- زمانی می رسد که این دنیا خاتمه زندگی فردی و اجتماعی است و انسانها باید پاسخگو باشند که به تعالی اطاعت فرامین و رهنمودهای خدا نموده اند و زندگی را به تعالی رضایتمندی خواست خداوند میزان کرده اند. 2- آیه بیست و یکم و بیست و دوم سوره فجر در عبارتهای" "( كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا ﴿۲۱﴾ این چنین نیست که می پندارید، هنگامی که زمین را به شدت درهم کوبند(۲۱) وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا ﴿۲۲﴾ و [فرمان] پروردگارت برسد، وفرشتگان صف اندر صف حاضر شوند، (۲۲)" گواه این نظریه هست که نگرش انسانها به اینکه یک زندگی را اداره نمایند، بدون هماهنگی با اطاعت از فرامین و رهنمودهای خداوند و پاسخگوئی به خواست خداوند، نگرش درستی نیست، بلکه زمانی می رسد که زمین به شدت در هم کوبیده می شود و انسانها در محضر خداوند و فرشتگانی که صف در صف آماده اجرای دستورات خداوند هستند، حاضر می شوند و باید پاسخگوی اعمال دنیائی که در ان زندگی نموده اند، باشند. 3- آیه بیست و سوم و بیست و چهارم سوره فجر در عبارتهای " وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى ﴿۲۳﴾ در آن روز دوزخ را بیاورند، در آن روز انسان متذکّر شود و کجا این تذکر برای او سودمند افتد؟! (۲۳)يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي ﴿۲۴﴾ می گوید: ای کاش برای این زندگی ام [عبادت خالصانه و کار نیک] پیش فرستاده بودم. (۲۴) "، گواه این نظریه هست که در آن زمانی که حقیقت دوزخ بر انسانها آشکار می شود و به آنها تذکر داده می شود (( که حقیقت سخن خداوند بر شما آشکار شده آیا اعمال صالحی برای دنیای آخرت آورده اید که قابل ملاحظه برای نجات شما از دوزخ باشد و البته دیگر فرصت برای انجام عمل صالح با تذکر فوق وجود ندارد و به همین سبب است که خداوند در آیات مختلفی از قرآن با فرامین و رهنمودها و نظریاتش به رحمت اراده نموده که به انسانها روشنگری نماید و آنها را از عواقب بد سرکشی از دستورات دینش آگاه نماید تا آنها تا در این دنیا هستند در انجام اعمال صالح و خداپسندانه تلاش نمایند و افکار و نگرشها و اعمالشان را به رضایتمندی خداوند میزان نمایند)، گر چه انسان با عیان شدن حقیقت دوزخ به افسوس می گوید ای کاش اعمال صالحی را برای دنیای آخرت آماده می کرد ( ولی انسانها باید بدانند که خداوند از روی مهر و محبت و رحمتش کتاب قرآن را نازل نموده است و تذکرات و هدایتهای پیوسته در اطاعت امر فرامینش نموده است و آنها را به بشارت در انجام اعمال صالح خداپسندانه و انذار و هشدار از انجام اعمالی که خداوند راضی نیست و نشان دادن عاقبت هر دو اعمال، انسانها را آگاهی داده و هدایت نموده است.) 4- آیات بیست و پنجم و بیست و ششم سوره فجر در عبارتهایِ " فَيَوْمَئِذٍ لَا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ ﴿۲۵﴾ پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند، (۲۵) وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ ﴿۲۶﴾ و هیچ کس چون به بند کشیدن او به بند نکشد. (۲۶))"،گواه این نظریه هست که کسانی که به خواست خداوند و رهنمودها و فرامین خداوند بندگی خداوند ننمایند و به ظلم و کجروی و فساد عمل نمایند در روز قیامت عذابشان سنگین است و مطمئن باشند که چنین عذاب دردناکی برایشان حتمی می باشد، (پس کنون که در این دنیا هستید و به آیات هدایت خداوند روشن می شوید از اعمال ناصالح خود دست بردارید و توبه نمائید و به اعمال صالح و خداپسندانه بپردازید و خداوند با آیات هدایتش حجت را بر انسانها تمام نموده است و لازم است قرآن به زبانهای مختلف، در اختیار همه مردم دنیا قرار گیرد، تا جهانیان همه از هدایتهای خداوند به اندازه بهره مند شوند.)
نظریات و رهنمودهایِ آیات بیست و هفتم تا سی ام سوره فجر کتاب قرآن در عبارتهای ِ "( يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ﴿۲۷﴾ ای جان آرام گرفته و اطمینان یافته! (۲۷) ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً ﴿۲۸﴾ به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است، باز گرد. (۲۸) فَادْخُلِي فِي عِبَادِي ﴿۲۹﴾ پس در میان بندگانم درآی (۲۹) وَادْخُلِي جَنَّتِي ﴿۳۰﴾ و در بهشتم وارد شو. (۳۰))"، دلالت دارد بر اینکه 1- آیات بیست و هفتم و بیست و هشتم و بیست و نهم و سی ام سوره فجر در عبارتهای " "( يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ﴿۲۷﴾ ای جان آرام گرفته و اطمینان یافته! (۲۷)(۲۷) ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً ﴿۲۸﴾ به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است، باز گرد. (۲۸) فَادْخُلِي فِي عِبَادِي ﴿۲۹﴾ پس در میان بندگانم درآی (۲۹) وَادْخُلِي جَنَّتِي ﴿۳۰﴾ و در بهشتم وارد شو. (۳۰))"" گواه این نظریه است که 1- انسان بر اثر اطاعت آگاهانه از فرامین و رهنمودهای خداوند به مرتبه ای از رشد و تعالی و کمالات می رسد که نفسش دچار کجروی و تحت تاثیر الهامات و القائات و خطورات شیطانی قرار نمی گیرد و همیشه و پیوسته و ثابت قدم و مستحکم در عبادت و اطاعت و بندگی نمودن خداوند زندگی می نماید و در زمان پایان زندگیش و دنیای بعد از این دنیا مورد عالیترین پاداشهای خداوند قرار می گیرد و خداوند به نفس مطمئنه که مصداق آن پیامبران و معصومین سلام الله علیهم از جمله امام حسین سلام الله علیه و افراد صالح می باشد، می فرماید: ای نفس مطمئنه ( جان آرام گرفته و اطمینان یافته)، به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است، باز گرد. پس در میان بندگانم درآی و در بهشتم وارد شو. 2- انسانها بر اثر بندگی خداوند و اطاعت اوامر و رهنمودهای خداوند به نفس مطمئنه ای نائل می شوند و نفسشان به تعالی و رشد و خلوص و منزهی می رسد، بگونه ای که هم خداوند از انسان راضی می شود و هم انسان از خداوند راضی می شود و در این وضعیت که انسان بر اثر بندگی خداوند به نفس مطمئنه نائل شده است، خداوند وی را جزء بندگان خود می داند و اجازۀ ورود و پیوستن به جمعیت بندگانش می دهد و همچنین به چنین انسانی که بر اثر اطاعت از خداوند و رعایت تقوا و به تعالی رضایتمندی خداوند موفق شده است، اجازۀ وارد شدن به بهشت داده می شود.
- دعا متناسب با سوره فجر کتاب قرآن
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست و چنان نما که بندگانت به اعتقادات دین و رهنمودها و اوامر آسمانی خالق خود همیشه آگاه باشند و به رضایتمندی خداوند به شایستگی عمل نمایند.
پروردگارا! سوگند به سپیده دم و به شبهای ده گانه و سوگند به زوج و فرد و به شب، هنگامی که موجب آسایش و استراحت بندگانت می شود و سوگند به همه آفرینش و هدایتها و آیات نورت که موجب تعالی خردمندان می گردد، که اگر مالک و صاحب و خالق بنی آدم اراده نماید انسانها از اسفل سافلین خلقت خود نجات خواهند یافت و با رأفت و تعالی علم و حکمت و منزهی و نور و توان بی نهایت متعالی خالق یکتای بی همتا هست که جهانیان به منزهی از عیبها و نقصهای نفسانی می رسند و به کمالات به رُشدی می رسند که حق را از باطل تشخیص می دهند و نگرش و اعتقادات و گفتار و اعمال و تمایلات و احساساتشان همانطور می شود که مالک و صاحب و خالقِ یکتا و بی همتای آنها خداوند بزرگِ قادرِ توانا به اعلی علیین و احسنَ تقویم می خواهد، آنچنان که هم خالقِ مخلوقات از آنها همیشه راضی باشند و هم مخلوقات از خالقِ خود همیشه راضی باشند.
خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست و چنان نما که بنی آدم همه نگرش و گفتار و اعمالشان به رضایتمندی به تعالی و به کمالات لازم صورت پذیرد، تا ناراستی گفته شیطان به عجز و ناتوانی خالق خود آشکار شود و بنی آدم و بشریت و انسانها همواره اعمالشان را به همطرازی احسن تقویم میزان باشد تا همیشه چنان باشند که موجب عبرت دیگران نشوند و به مُرداب جهالت و رذالتها و بدی نفس و شهوتها و غرائز و بدی القائات و خطورات و الهامات شیطانی و طغیان و استکبار گرفتار نیایند و همواره دچار عیوب و نقصهائی که آنها را از بندگی خداوند باز می دارد، نباشند.
پروردگارا! به الطاف بی نهایتت چنان نما که بدست آوردن مال و ثروت و عمران و آبادانی و معماریها و صنعت و توسعه و پیشرفت اهداف غائی انسانها نباشد بلکه همواره همه کارها و نگرشها و گفتارها و اعمال برای رضایتمندی خداوند و بر مبنا و اصول رهنمودهای خداوند و حجتهای معصوم خداوند تحقق و عینیت یابد.
خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست و چنان نما که همواره انسانها همه موفقیتهایشان را به تعالی از خداوند بدانند و به رضایتمندی خالق خود به تقوا و کمالات چنان عمل نمایند تا سزاوار عذاب آتش دوزخ نگردند و پیوسته شامل عنایات و رحمتها و نعمتهای صراط مستقیم گردند و همیشه سپاسگزار و شاکر نعمتهای خداوند خویش باشند.
پروردگارا! به الطاف عمیمت، چنان نما که انسانها به کجروی و اشتباه و غفلت و گمراهی و فساد دچار نشوند و در کمین عذاب و دوزخت گرفتار نیایند و همیشه بدانند در امتحان خداوند هستند و آنچه که دارند از رحمت بی منتهای خداوند خویش دارند و باید به رضایتمندی خداوند عمل نمایند و در دارائیها و سختیها همواره سپاسگزار خداوند باشند و از نعمتهای خداوند به تعالی و خشنودی بهره مند شوند و به کمالات بندگی خداوند نمایند و لحظه ای از رحمت خداوند مأیوس نگردند و یتیمان را گرامی دارند و به مستمندان طعام را با اخلاص و خشنودی، به نیکوئی و کرامت دهند و دیگران را با اعمال و دعوتشان، در یاری مستمندان یاری دهند و میراث خود را به مال دیگران و مال حرام مخلوط ننمایند و رعایت مال یتیمان را بنمایند و مال و ثروت را برای کسب رضایتمندی بدست آورند و بر اساس رضایتمندی خالق خود از مال و ثروت خویش استفاده نمایند.
خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست و آنگاه که زمین به شدت بلرزد و در هم کوبیده شود و همه در محضر خداوند حاضر شوند و فرشتگان صف در صف آماده انجام فرمان خداوند شوند و دوزخ عیان شود، این فضل خالق یکتای بی همتای مخلوقات است که می تواند انسانها را از آتش جهنم نجات دهد، پس چنان نما که بندگانت در همین دنیا از کجرویها نجات یابند و به صراط مستقیم خالق یکتای بی همتای خویش هدایت شوند و مورد شفاعت پیامبران و معصومین سلام الله علیهم، در همین دنیا چنان قرار گیرند که فضل بی نهایتت به احسن تقویم شامل حالشان گردد و به تعالی و تحت فرماندهی ولایت خودت و حجتهای معصومت بخصوص حضرت ولیعصر صاحب الزمان سلام الله علیهم، چنان قرار گیرند که همواره انسانها و مخلوقات موجب رضایتمندی و خشنودی خالق یکتای بی همتای خود به فضل عمیمش گردند.
پروردگارا! به الطاف عمیمت چنان نما که انسانها همواره آنقدر به تعالی بندگی خداوند نمایند که همه نفسها چنان مطمئنه شوند که هم خالق یکتای بی همتا، همواره از آنها راضی باشی و هم بندگانت از خالق بزرگ و بی نیاز و یکتایِ خود، کمال رضایت را همواره داشته باشند و هم در دنیا و هم در آخرت سعادتمند شوند و از نفسه مطمئنه و مقام متعالی بندگی خداوند و پاداش اخروی بهشت بهره مند گردند. الهی آمین یا رب العالمین به برکت و حرمت محمداٍ و آله طاهرین. اللهم صل علی محمد وآل محمد و عجل فرجهم. اللهم عجل لولیک الفرج صاحب الزمان وجعلنا من خیر انصارهی و اعوانهی و شیعته.
فضیلت خواندن سوره فجر در نظریات و رهنمودهای معصومین سلام الله علیه
در فضیلت این سوره از امام صادق علیه السلام نقل شده است: سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب خود قرائت كنید. زیرا این سوره ، سوره امام حسین علیه السلام است. هر كس این سوره را قرائت نماید در روز قیامت در درجه امام حسین علیه السلام و همراه ایشان خواهد بود. ثواب الاعمال، ص123
در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است: هر كس سوره فجر را را در دهه اول ماه ذی الحجه قرائت نماید گناهانش بخشیده می شود و اگر در غیر این ایام خوانده شود مایه نورانیت او در قیامت می گردد. مجمع البیان، ج10، ص341. ص 481
در فضیلت این سوره از امام صادق علیه السلام نقل شده است: سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب خود قرائت كنید. زیرا این سوره ، سوره امام حسین علیه السلام است. هر كس این سوره را قرائت نماید در روز قیامت در درجه امام حسین علیه السلام و همراه ایشان خواهد بود . مجمع البیان، ج10، ص341
امام صادق علیه السلام فرموده اند: هر كس هنگام طلوع فجر سوره فجر را بخواند تا فجر روز بعد در امان خدا خواهد بود. المصباح کفعمی، ص460
بیشتر بدانیم:
"شبهای ده گانه "
"در آیه دوم سوره فجر، پروردگار به شبهای دهگانه سوگند یاد کرده است: «وَ لَیَالٍ عَشْرٍ». مراد از این ده شب، تنها شب نبوده و شامل روزها نیز خواهد شد رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق، حکمت، علی اصغر، ج 10، ص 479، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.
و چنین استعمالی در ادبیات عرب، شیوع داشته و مواردی هم وجود دارد که روز گفته شده و شب نیز از آن قصد میشود. همچنین باید توجه داشت؛ اصل سوگند به این شبهاى دهگانه نشان بر اهمیت فوق العاده و فضیلت آن شبها دارد. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 26، ص 443، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
خداوند در این آیه مراد خود از این ده شب را صریحاً مشخص نمیکند و به همین دلیل، برخی مفسران ایام خاصی را به صورت قطعی مصداق آیه ندانستهاند. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 7، ص 560، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1424ق.
با این حال؛ عموم مفسران در باره مراد از این ده شب به بحث پرداخته و نظراتی را ارائه کردهاند که به اختصار تعدادی از آنها را ذکر میکنیم:
1- بسیاری از مفسران شیعه و سنی معتقدند؛ مراد از «لَیالٍ عَشْرٍ» ده روز ابتدایی ماه ذی الحجه است.
دهه اول ذیالحجه، از این جهت اهمیت بسیاری دارد که بزرگترین اجتماع سیاسی عبادی مسلمانان در آن شکل میگیرد و حج تمتع در آن زمان میباشد. روز مهم عرفه و عید قربان نیز در این دهه قرار گرفته و مجموع اینها بر فضیلت این دهه میافزاید. علاوه بر این خداوند این دهه را برتر گردانید تا اینکه مردم به عمل خیر و قرار گرفتن در طاعت الهی، تعجیل کنند. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج 10، ص 341، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
بر فضیلت این دهه روایات بسیاری نیز نقل شده است:
پیامبر اسلام(ص) فرمود: «هیچ روزى که بجا آوردن عمل صالح در آن نزد خداوند محبوب باشد، بهتر از روزهاى دهه اول ذى الحجه نیست». پرسیده شد: اى رسول خدا! حتى جهاد در راه خدا؟ فرمود: «حتى جهاد در راه خدا، مگر آنکه کسى با جان و مال از منزل خود خارج شود و دیگر بازنگردد». ابن طاووس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنة، محقق، مصحح، قیومى اصفهانى، جواد، ج 2، ص 35، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ اول، 1376ش. روایات دیگری نیز در همین زمینه وجود دارد. ر.ک: ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج 20، ص 253، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
2- برخی معتقدند مراد از این آیه، دهه آخر ماه مبارک رمضان است؛ شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص 557، بیروت، دار البلاغة للطباعة و النشر، چاپ اول، 1412ق.
زیرا هم در بهترین ماه واقع شده و هم به احتمال فراوان، شب قدر در آن است که مجموع اینها نشان از منزلت این شبها دارد. منابع اهل سنت روایاتی را بر این محتوا نقل کردهاند. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 346، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.
3- برخی از مفسران در کنار اقوال دیگر؛ احتمال دادهاند که مراد از این ده روز، دهه اول محرم بوده باشد. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 21، ص 38، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش؛ قشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطایف الاشارات، تحقیق، بسیونی، ابراهیم، ج 3، ص 724، مصر، الهیئة المصریة العامه للکتاب، چاپ سوم، بی تا.
(( منبع گنجینه پرسشهای قرآنی ))
"چرا قرآن از فرعون به «ذو الأوتاد» تعبیر کرده است؟"
"توصیف «فرعون» به «ذو الاوتاد» (صاحب میخ هاى محکم) که در آیه 12 سوره «ص» و در آیه 10 سوره «فجر» آمده، کنایه از استحکام قدرت «فرعون» و فرعونیان است، این تعبیر، در سخنان روزمره، نیز به معنى استحکام به کار مى رود، گفته مى شود: فلان کس میخ هاى قدرتش محکم است، یا میخ هاى این کار کوبیده شده، و یا چهارمیخه شده است، چرا که همیشه براى استحکام بنا، یا خیمه ها از انواع میخ ها استفاده مى کنند.
بعضى نیز، آن را اشاره به لشکریان عظیم «فرعون» دانسته اند، چرا که لشکر، معمولاً از خیمه ها استفاده مى کند، و براى نگهداشتن خیمه ها از میخ استفاده مى نمایند.
بعضى دیگر، آن را اشاره به شکنجه هاى وحشتناک فرعونیان نسبت به دشمنانشان دانسته اند که به اصطلاح آنها را به چهار میخ مى کشیدند، هر یک از دست و پاى آنها را با میخ به زمین، چوبه دار، و یا دیوارى مى کوبیدند، و مى گذاشتند تا جان دهد!
و سرانجام بعضى نیز، احتمال داده اند که: «اوتاد» همان «اهرام مصر» است که همچون میخ بر دل زمین نشسته، و چون «اهرام» از ویژگى هاى فراعنه است این توصیف در قرآن منحصراً در مورد آنان آمده است.
در عین حال، این احتمالات با هم منافاتى ندارد و ممکن است در مفهوم این کلمه جمع باشد. "گردآوری از کتاب: نفسیر نمونه ،آیت الله مکارم شیرازی،دارالکتاب الاسلامیه،چاپ بیست وششم،ج19،ص248."
"اصحاب حجر چه كسانى بودند؟"
"«حجر» اسم مكانى است كه مردم و از جمله قوم ثمود، در آن جا زندگى مى كردند. از اين رو اصحاب حجر ناميده شدند. مجمع البيان، ج6، ص127. آن ها خانه هاى خود را در دل كوه مى كندند تا از خراب شدن دور ماند. التبيان، ج6، ص351.
اصحاب حجر يا ثمود نام قوم حضرت صالح(علیه السلام) است. تفسير الميزان، ج12، ص179.
ثمود قومى از عرب بودند كه در «وادى القرى» ـ بين مدينه و شام ـ زندگى مى كردند. قرآن درباره آن ها مى فرمايد: «پس از قوم عاد به وجود آمدند، داراى تمدن بودند، قصرهايى مى ساختند و در درون كوه ها خانه هاى محكمى بنا مى كردند.». اعراف، 74.
شغل آن ها كشاورزى بود و با حفر چاه و چشمه ها، باغ ها و نخلستان هاى سرسبز به وجود مى آوردند. شعراء، 148. ثمود به شيوه ى قبيله اى زندگى مى كردند و رئيس قبيله و شيوخ بر آن ها حكومت مى كردند. در شهر آن ها نُه گروه بودند كه فساد مى كردند. نمل، 48. و در نهايت طغيان كرده، و بت پرست شدند; خداوند صالح نبى را به سوى آن ها فرستاد. حضرت صالح از خانواده اى شريف بود كه به عقل و كفايت شهرت داشت. هود، 62; نمل، 49. او آن ها را به خداپرستى دعوت كرد و خواست كه بت پرستى را كنار بگذارند، در مقابل مردم به او آزار رسانيدند و تنها گروه اندكى ايمان آوردند. اعراف، 75.
كفّار ثمود، مؤمنان را آزار مى رساندند و بر كفر خويش، اصرار مىورزيدند و صالح را فردى سفيه و ساحر مى ناميدند، اعراف، 66، شعراء، 153، نمل، 47.و از او معجزه اى خواستند كه بر پيامبرى او گواه باشد و در نهايت، گفتند: از كوه براى ما شترى بيرون بياور! حضرت صالح به امر خداوند، شترى با همان اوصاف كه گفته بودند، بيرون آورد و به آن ها فرمود: خداوند به شما امر فرموده است، يك روز شما از آب چشمه بنوشيد و يك روز آب آن را براى شتر نگه داريد و شتر را رها سازيد تا در روى زمين بچرد و آزاد باشد; اگر او را آزار برسانيد، عذاب نازل مى شود. اعراف، 72، هود، 64، شعراء، 156.
مدتى اين گونه گذشت، دوباره طغيان كردند و نقشه كشيدند و يك نفر از اشرار را فرستاند تا شتر را ذبح كند; آن گاه به صالح گفتند: اگر راست مى گويى، بر ما عذاب نازل كن! حضرت صالح فرمود: تا سه روز در خانه هاى خود بمانيد و هرچه مى خواهيد بكنيد. ]يعنى پس از سه روز عذاب نازل مى شود. هود، 65. پس از گذشت سه روز، صاعقه اى نازل شد در حالى كه آن ها مى ديدند همه را در برگرفت. ذاريات، 44. و خداوند بندگان مؤمن و باتقوى را نجات داد. فصلت، 17 و 18. صالح به آن ها فرمود: اى مردم! من رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ كردم، اما شما نصيحت كنندگان را دوست نداريد. اعراف، 79، هود، 67".
نكته هاى آموزنده
- هر امتى كه خداوند به آن ها نعمت فراوان داد و آنان شكر نعمت ها را به جاى نياوردند، به گناه و معصيت گرفتار آمده، به عذاب الهى مبتلا گرديدند; پس پذيرش نصيحت بندگان صالح خداوند، لازم و شرط عقل است;
2- گاهى با گناه يك گروه، يك امت عذاب مى شود; چنان كه شتر را يك نفر ـ با تحريك عده اى ـ كشت، ولى عذاب بر آن قوم نازل شد; در نتيجه رضايت و سكوت در برابر گناه ديگران چون ترك امر به معروف و نهى از منكر است، خود گناه بوده، عذاب الهى را در پى خواهد داشت. پایگاه تحقیقاتی القران
- راهکارهای تعلیم و تربیّتی و فرهنگی:
1- مسئولین و عوامل تهیه محتوای تحقیقاتی و مطالعاتی پژوهشکدههای علوم انسانی و اسلامی و حوزهها و دانشگاهها مجموعه ای از آموزه های رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را، که طبق موازین الهی و اسلامی، موجب رشد شود را، در اختیار عوامل تعلیم و تربیّت ( از جمله انتشارات و وزارت آموزش و پرورش و حوزهها و دانشگاهها و مراکز و معاونتهای فرهنگی و پرورشی و وزارت ارشاد اسلامی و مبلغین و رسانه ها)، برای نشر و ترویج و آموزش فرهنگ الهی اسلام، قرار دهند.
- عوامل مؤثر در تهیه محتوای کتابهای درسی و غیر درسی، و تولید کنندگان محتوای ادبیّات و بسترهای تبلیغاتی و لوازم التحریر و بازیها و فیلم و نمایشها و برنامه ها و مطالب رسانه ها ( رسانه ها، مطبوعات، فضای مجازی تبلیغات و بسترهای تکنولوژیهای مختلف) و مبلغین برای ارتقاء فرهنگ تعلیم و تربیّت اسلامی جامعه به آموزههای رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را طبق موازین الهی و اسلامی محقق نماید و جامعه را در ابعاد مختلف ( اعتقادی، فضائل اخلاقی، بصیرت، معارف و دانش و مهارتها و توانمندیهای لازم زندگی)، به رشد رساند، باید متناسب با سن و به اندازه لازم هماهنگ با دیدگاههای قرآن و چهارده معصوم سلام الله علیهم، به تهیه مطالب تعلیم و تربیتی اهمیّت لازم را بدهند و به مطالب به اندازه پرداخته شود و محصولات را به جامعۀ هدف به تعالی لازم عرضه نمایند.
- طرحها و برنامه های گفتمان و برنامه ریزی با زبانهای مختلف بین المللی و مردم دنیا بطور جهانی، با محصولات متناسب و بهره مندی از همه بسترها و سازوکارها و ساختارهای تعلیم و تربیتی برای بهره مندی از ولایت خداوند و پیامبران و حجتهای عالم و دانشمند و فاضل و معصوم سلام الله علیهم نهضتی نرم افزاری و عملیاتی برای تعالی نگرشی و نفسانی به تعالی توسط همه افراد توانمندی که در نهادها و سازمانهای دولتی و بخش خصوصی نقش آفرینی می نمایند، برای نشر و ترویج فرهنگ والای الهی نقش آفرینی های مفید و مؤثر و خداپسندانه صورت پذیرد تا رنگ استثمار استعمار شرک و کفر و نفاق و استکبار و جهلها و رزیلتها و احاطه طاغوتهای مختلف از جهانیان زدوده شود و تعالی و رشد و آگاهی و علم و دانش مفید و اعتقادات و نگرشها و تفکّر و گفتار و رفتار و تمایلات و روحیات و اخلاق خداپسندانه در جهان توسعه یابد.
11- الگوی سوره فجر در راهبردها و راهکارهای سیاستگذاریها و قانونگذاریها و قضاوتها و برنامه ریزیها
1- خداوند حقایق آفرینشی دارد که موجب تشکیل دنیا شده است که آنقدر ارزشمند است که برای بازگو نمودن حقایق دیگر خداوند به عظمت تعالی و ارزشمندی آنان سوگند یاد نموده است و باید انسانها در تعالی و عظمت خرد و علم خداوند و رحمت خداوند در آفرینش تفکر نمایند و به تعالی خواست خداوند را در اطاعت از خداوند به اجابت رسانند و طغیان و سرکشی ننمایند تا خداوند بیش از این رحمتش را شامل بندگانش نماید و به همین علت انسانها حتما باید از کودکی متناسب با سن با خواست خداوند آشنا شوند و سبک زندگیشان در اطاعت و بندگی خداوند به درستی و تعالی حکمت خداوند هماهنگ و میزان گردد.
- موفقیتها و توسعه و پیشرفت و آبادان کردنها و سازماندهی نمودنها و قوانین و ساختارها و سازوکارها نباید هدف غائی باشد بلکه همه تلاشها و پیشرفتها باید برای رضایتمندی خداوند و اطاعت اوامر و رهنمودها و تحقق خواست خداوند باشد و پیوست فرهنگ اسلامی در زندگی و در هماهنگی صنعت و معماری و توسعه و پیشرفت و شهرسازیها و وزارت کشور و وزارتخانه های مختلف با آگاهی و هماهنگی از خواست و فرامین و رهنمودهای خداوند ضروری می باشد و در این راستا باید کارهائی مفید و متعالی در قوانین و طرح ریزی و برنامه ها و اجرائیات و تعلیم و تربیت و آموزشها و توجیهات و ساختارها و بسترهای نقش آفرینی به کمالات لازم صورت پذیرد.
- باید نوشتن تاریخ همراه با عبرت آموزی خوانندگان و محققان بر اساس حقایقی که موجب کسب رضایتمندی خداوند می گردد تبیین و نگارش شود.
- داستانهای سوره فجر در رابطه با تاریخ عبرت آموزی از طغیان کردن اقوام و ملتها و امتها از اطاعت از رهنمودها و اوامر خداوند می باشد.
- خداوند با رهنمودها و هدایتها و آیاتِ رحمتِ انذار و بشارتهایش در قرآن اراده نموده است که انسانها را از جهنمی شدن نجات دهد و به انجام اعمال صالح، تشویق و ترغیب نماید تا انسانها با اطاعت از خداوند دارای نفس مطمئنه گردند و لایق و شایسته به ورود به جمعیت صالحان و بندگان خداوند گردند و مجوز ورود به بهشت از طرف خداوند یکتای بی همتا به آنها در دنیای بعد از این جهان به آنها داده شود.
- خداوند با هدایتها و روشنگریها اراده نموده که از جهنمی شدن و عاقبت بد کجرویها پیشگیری نماید و انسانها را برای موفقیت در زندگی دنیا و آخرت و از نفس مطمئنه برخوردار بودن هدایت نماید و مکتب خداوند جهانی می باشد و شامل همه زمانها می شود.
- برای اینکه انسانها به مرحلۀ قبولی نفس مطمئنه برسند باید روشنگری و هدایت نظام تعلیم و تربیت و فرهنگ سازی و تبلیغات و قوانین و اداره امور را بر اساس رسیدن به چنین مرحله ای در کشور و در جهان، طراحی و برنامه ریزی شود و عینیت و تحقق خداپسندانه ای داشته باشد.
- سبک زندگی قرآنی اسلامی در سوره فجر عبارت است از:
الف- انسانها هم در فراخی روزی و نعمت و هم در تنگی روزی و نعمت باید بدانند که در امتحان خداوند هستند و باید توان خود را برای بندگی نمودن خداوند و کسب رضایتمندی خداوند داشته باشند و نباید به خوب بودن خود مغرور شوند و یا وقتی که در تنگی قرار گیرند نا امید شوند بلکه همواره باید توجه داشته باشند خداوند چه انتظاراتی دارد و چگونه می توانند با اطاعت خداوند و به کار گرفتن توانائیهایشان موجب رضایتمندی خداوند گردند. ب- باید با یتیمان با کرامت رفتار نمایند. ت- باید یکدیگر را بر طعام داد مستمندان و مسکینان ترغیب نمایند. ث- به ظلم تصاحب مال ننمایند و مالی که حقشان نمی باشد، در مالشان نباشد. ج- مال یتیم به ناحق در مالشان نباشد. چ- تلاش و کار و جمع آوری مال برای رضایتمندی خداوند باشد و برای دنیا پرستی و دوست داشتن مال دنیا ثروت اندوزی ننمایند.
گل افشان گل محمدی