بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام
شرحی بر انشراح سوره انشراح کتاب قرآن
(خداوند مالک و روشنگر و هدایتگر دینِ انسانها می باشد)
سوره ۹۴: الشرح - جزء ۳۰ - ترجمه مکارم شیرازی
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند رحمتگر مهربان
أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ ﴿۱﴾ آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم ؟ (۱)
وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ ﴿۲﴾ و بار سنگين را از تو بر نداشتيم ؟ (۲)
الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ ﴿۳﴾ همان باري كه سخت بر پشت تو سنگيني ميكرد. (۳)
وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ ﴿۴﴾ و آوازه تو را بلند كرديم. (۴)
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿۵﴾ بنابراين مسلما با سختي آساني است. (۵)
إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿۶﴾ و مسلما با سختي آساني است. (۶)
فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ﴿۷﴾ پس هنگامي كه از كار مهمي فارغ ميشوي به مهم ديگري پرداز! (۷)
وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ ﴿۸﴾ و به سوي پروردگارت توجه كن. (۸)
این سوره به ترتیب قرآن سوره نود و چهارم و به ترتیب نزول، دوازدهمین سوره نازل شده بر پیامبر(ص) است و بدیهی است که در مکه نازل شده است.
اطلاعات عمومی سوره انشراح کتاب قرآن
ترتیب و محل نزول:
سوره انشراح به ترتیب قرآن نود و چهارمین سوره قرآن کریم و به ترتیب نزول، دوازدهمین سوره نازل شده بر پیامبر(ص) است و از جمله سوره های مَکّی قرآن است.
تعداد آیات و ترتیب:
در جزء سی ام قرار داشته و دارای ۸ آیه، ۲۷ کلمه و ۱۰۲ حرف است.
نام های دیگر سوره انشراح: “سوره شرح” یا “اَلَم نَشرَح” است.
دلیل نام گذاری سوره انشراح:
هر سه نام سوره انشراح، از آیه اول سوره گرفته شده است که در خصوص شرح صدر (گشایش سینه) پیامبر مکرم اسلام (ص) است.
محتوای سوره انشراح
1- شرح صدر معنایش باز شدن و گستردگی سینه به نور الهی و آرامش و نیروئی معنوی از جانب خداست که مؤمنان را تقویت می کند. شرح صدر یافتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این سوره، کنایه از اعطای قدرت تحمل الهی به آن حضرت است به طوری که ظرفیت پذیرش وحی و برخورد منکران را داشته باشد و بتواند آنچه را که به او وحی می شود به مردم ابلاغ کند و ناملایماتی را که در راه تبلیغ دین می بیند، تحمل کند. این سوره برخی از نعمت های ویژه ای را که خداوند به رسول گرامیش (صلی الله علیه و آله و سلم) عطا فرموده، بر می شمرد.
- سوره انشراح از نعمت های خداوند به رسولش سخن میگوید و پیامبر(ص) را تسلی میدهد. بیان نعمتها و مواهب سه گانه الهی بر پیغمبر اسلام (در این سوره جنبه معنوی دارد)
- کلمه شرح به معنی گشاده شدن و وسیع شدن است.
- بشارت به پیامبر از نظر برطرف شدن مشکلات دعوت او در آینده
- توجه خداوند به چگونگی یاری حضرت محمد سلام الله علیه در گذشته و حال و آینده برای تحقق امر رسالت و استمرار رسالت و بر طرف نمودن نگرانیهای حضرت محمد سلام الله علیه در رابطه تحقق و استمرار رسالتش و تقویت روحیه حضرت محمد سلام الله علیه توسط خداوند و معجزه عنایات الهی در متعالی نمودن برنامه دعوت به اسلام و تبلیغ دین در طول و عرض تاریخ.
- سوره انشراح به عبارتی سوره نبوت و منصوب شدن ولی و استمرار رسالت نبی اکرم حضرت محمد سلام الله علیه توسط نصب ولی بعد از خود
- در سوره شرح، خداوند برای تسلی خاطر پیامبر(ص)، نعمتهای خود را از انشراح دل، سبککردن بار و پرآوازهکردن نام پیامبر است، یادآور میشود و میگوید بیگمان در کنار دشواری، آسانی خواهد بود. همانطور که در سوره ضحی، خداوند نعمتها و الطافش به رسول خدا را برشمرده است، این سوره نیز الطاف و عنایات دیگر الهی را که شامل رسول خداست و مهمترین آنها شرحصدر است بیان میکند. در واقع، سوره انشراح در دنباله و ادامه سوره ضحی آمده است دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۵
- از نظر ادبیات آیات مشهور این سوره، آیه ۵ است که وعده میدهد در کنار دشواری، آسانی است.
- از نظر اعتقادی سوره یاری رسالت نبوت از طرف خداوند و مجوز خداوند به انتصاب ولایت امیرالمومنین حضرت علی سلام الله علیه برای استمرار رسالت پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه می باشد.
پیامها و راهبردهایِ شرحی بر انشراح سوره انشراح کتاب قرآن ( نگارنده کتاب قرآن مالک یومِ الدین می باشد)
* نظریه و رهنمود شروع قرآن با عبارت "( بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. به نام خداوند رحمتگر مهربان.)"، دلالت دارد بر اینکه 1- شروع خواندن قرآن و شروع کارها با بیان بسم الله الرحمن الرحیم، نشان از اعلام مقصود خواندن قرآن و انجام کار برای خداوند بخشنده و مهربان است. 2- خواندن با اعتقاد عبارت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، نشان موحد بودن فرد و معتقد بودن به خداوند بخشنده و مهربان است. 3- خداوند به بندگانش متذکر می شود که حتی اگر متوجه شدند، آیه ای از عذاب بر کارهای بدی که انجام می دهند شامل آنها می گردد ولی باید بدانند خداوند بخشنده و مهربان است و از رحمت و مغفرت خداوند نا امید نباشند و همیشه از کاری که گناه هست به خداوند پناه آورند و از کاری که عذاب شاملش می شود پرهیز نمایند و دیگر انجانش ندهند تا بخشش و رحمت و مهربانی خداوند شامل آنها گردد و از عذاب گناهی که انجام داده اند، نجات یابند. 4- انجام کار بدون رضایت خداوند و انجام دادن کار بدون ذکر و خواندن نام خداوند ممکن است انسان را در ورطه نفوذ شیطان بیاندازد و این موضوع انسان را از بندگی خداوند خالق یکتای بی همتا و مهربان باز دارد و امکان دارد انسان دچار غفلت شود و انسان در ورطه اطاعت از شیطان قرار گیرد و موجب شود که به خطا رفتن و به گناه آلوده شدن انسان و همچنین از رحمت الهی دور شدن انسان، ممکن شود. 5- بزرگان دینی بسیار تاکید دارند که انسانها در ابتدای هر کاری بسم الله الرحمن الرحیم را به زبان بیاورند. ( تا از شر شیطان در امان باشند و تحت عنایات خداوند محفوظ بمانند و خود را در محضر خداوند ببینند و کارشان را به تعالی برای رضایت خداوند انجام دهند. )
1- نظریه و رهنمود آیه اول سوره انشراح کتاب قرآن در عبارتهایِ "( أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ ﴿۱﴾ آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم ؟ (۱) وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ ﴿۲﴾ و بار سنگين را از تو بر نداشتيم ؟ (۲) الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ ﴿۳﴾ همان باري كه سخت بر پشت تو سنگيني ميكرد. (۳) وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ ﴿۴﴾ و آوازه تو را بلند كرديم. (۴) ) " دلالت دارد بر اینکه 1- سوره انشراح اشاره به این موضوع مهم دارد که خداوند فقط حضرت محمد سلام الله علیه را برای رسالت پیامبری مبعوث ننموده است، بلکه خداوند خصوصیات و ویژگیها و مستلزمات لازم برای انجام رسالت پیامبرش حضرت محمد سلام الله علیه را فراهم نموده است. 2- در آیه اول سوره انشراح اشاره به این موضوع مهم دارد به اینکه خداوند صدرِ نگاه و نگرش و سینه حضرت محمد سلام الله علیه را برای انجام انجام متعالی تحقق رسالتش گشاده نموده است و به تعالی و کمالات فضائل اخلاقی ( حلم، صبروبردباری، تحمل مشکلات و سختیها، گذشت، مهربانی و محبت و احسان ) لازم و نگرش به تناسب لازم امر و مسئولیتهای رسالت پیامبری ارتقاء داده است و خداوند فراخی و تعالی فضائل و نگرش و در نتیجه تعالی گفتار و رفتار و تمایلات را برای پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه را به قدر مقدرات لازم ممکن نموده است. 3- آیه دوم سوره انشراح اشاره بر برداشتن بار سنگین رسالت از پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه و یاری دادن حضرت محمد سلام الله علیه در تحقق امر رسالت با عینیت یافتن اراده خواست خداوند می باشد. 4- سنگینی رسالت نبوت خاتم الانبیاء بقدری زیاد بوده است که به تنهائی ظهور تحقق همه اهداف رسالت پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه ممکن نبوده است و به همین دلیل خداوند وضعیتی ایجاد می نماید که حضرت محمد سلام الله علیه در تحقق رسالت پیامبری خود و در زمان عمر خود و بعد از عمر گرامیش در طول زمان یاری شود. 5- در آیه دوم و سوم سوره انشراح اشاره به این موضوع دارد که نگرانی پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه برای تحقق رسالت پیامبریش و استمرار آن بعد از اتمام عمرش بقدری بر پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه سنگین بوده است که خداوند با یاری رساندن لازم ( با همراه نمودن حضرت علی سلام الله علیه در یاری حضرت محمد سلام الله علیه و کامل نمودن استمرار دین اسلام با اعطای دستور برای امر امامت امامان معصوم سلام الله علیهم بعد از عمر حضرت محمد سلام الله علیه)، سنگینی بار رسالت را از دوش پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه را برداشته است. 6- آیه چهارم سوره انشراح اشاره دارد به این موضوع مهم دارد که خداوند مقام حضرت محمد سلام الله علیه و ذکر و دین حضرت محمد سلام الله علیه را رفعت و ارتقاء بخشیده است و خداوند با تدبیر و مدیریت خود برنامه های با قوام و سنجیده برای فراگیر شدن و انتشار دین اسلام در طول تاریخ جهان نام حضرت محمد سلام الله علیه و دین حضرت محمد سلام الله علیه را در جهان پر آوازه نموده است. 5- خداوند یاری دهنده پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه و پیروان حضرت محمد سلام الله علیه و پیروان حضرت فاطمه سلام الله علیه و امامان معصوم سلام الله علیهم در بندگی نمودن خداوند و تحقق اهداف عالی رسالت پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه می باشد.
2- نظریه و رهنمود آیات پنجم و ششم سوره انشراح در عبارتهایِ"( فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿۵﴾ بنابراين مسلما با سختي آساني است. (۵) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿۶﴾ و مسلما با سختي آساني است. )"، دلالت دارد بر اینکه 1- خداوند از علم واقعیت و حقیقتی در ارتباط با همراه بودن سختی با وقوع آسانی و همراه بودن آسانی با وقوع سختی و همچنین وجود آسانی بعد از سختیها و سختی بعد از آسانیها در زندگی انسانها و انجام کارها پرده بر می دارد و انسانها را به آماده نمودن خود برای شرایط دشوار و آسان همراه هم و بعد از هم متوجه می نماید، تا به تعالی نگاه و نگرش و فضائل خود را به شرح صدری برسانند که آسانیها آنها را مغرور و سختیها آنها را مایوس ننماید و همیشه به خداوند توکل نمایند و با تلاش شایسته و آینده نگری و اطاعت خواست خداوند در بندگی خداوند به تعالی و کمالات و شرح صدر رفتار نمایند.
2- خداوند با تکرا عبارت مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا تاکید بر مسلم بودن و درست بودن این مسئله هست که برای رسیدن به خوبیها و آسانی باید به تعالی تلاش ( خداپسندانه)، نمود و به عبارت دیگر خداوند در کنار و یا بعد از تلاشهای خداپسندانه و جهادی از بندگانش می خواهد تا با مقاوت و ایستادگی در برابر سختیها ( وانجام مأموریتها و فرمانها و رهنمودها و خواست خداوند) اهتمام داشته باشند و بدانند خداوند دریافت پاداش و آسانیِ تلاش و مقاوت و ایستادگی و پایداری در تحقق خواست و رضایتمندی خداوند، را لحاظ نموده است. 3- خداوند دنیا و آخرت را همه اش با سختیها برای بندگان نخواسته است و بندگان در این دنیا و در آخرت روزی پاداش و آسانی سختیها و دشواریهائی که برای رضایت خداوند، تحمل نموده اند را خواهند دید.
4- ضرب المثل فارسی در رابطه با عبارت "فإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرا"؛ پس به یقین بعد از هر سختی، آسانی است. (سوره ی انشراح، آیه ی 5): از پَسِ هرگریه آخر خنده ای است. می باشد.
3- نظریه و رهنمود آیه ششم و هفتم سوره انشراح در عبارت "(فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ﴿۷﴾ پس هنگامي كه از كار مهمي فارغ ميشوي به مهم ديگري پرداز! (۷) وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ ﴿۸﴾ و به سوي پروردگارت توجه كن. (۸) )"، دلالت دارد بر اینکه 1- آیه هفت و هشت سوره انشراح اشاره دارد به اینکه خداوند برنامه آینده و نقشه راه رسالت حضرت محمد سلام الله علیه را در استمرار رسالتش را اعلام می دارد، که بعد از فارغ شدن از انجام رسالت پیامبری (و همچنین انجام اعمال حج در سال آخر عمر )، اتمام کار رسالت پیامبری را با انتصاب جانشین خود حضرت امیر المؤمنین حضرت امام علی سلام الله علیه به پایان رسان. 2- در آیه هفت سوره انشراح کلمه فعل فانصب امری می باشد و خداوند به پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه فرمان می دهد و امر می نماید که بعد از فارغ شدن از امر رسالت پیامبری امر مهم دیگر را یعنی انتصاب و تعیین امام و ولی امر بعد از خود را ( برای کامل شدن دین)، انجام دهد. "(( درباره ی قرائت آیه، دو روایت از روایاتی را که به قرائت « فَانْصِبْ» با کسره تصریح دارند، نقل می کنیم و سپس از واکنش ویژه ی اهل سنت به اهمیت موضوع پی می بریم: عَن اَبی عَبدِ اللهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَن اَبیهِ علیه السلام اَنَّهُ قالَ فی قَولِهِ تَعالی، (فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصِبْ)، قالَ: فَانصَب بِکَسرِ الصّادِ. اِذا فَرَغتَ مِن اِقامَةِ الفَرائِضِ فَانصَب عَلِیّاً علیه السلام، فَفَعَلَ صلی الله علیه و آله. ابن حیون، شرح الاخبار، 245/1، ح270.
درباره ی متعلَّق «فَرَغْتَ» سه جهت به چشم می خورد که منظور از همه ی آنها یک مطلب است، ولی هر یک از بُعد خاصی به مسئله می نگرد:
1- إِذَا فَرَغْتَ مِن حَجِّکَ ... مجلسی، بحارالأنوار، 135/36، ح91. إِذَا فَرَغْتَ مِن حَجَّةِ الوِداعِ ... مجلسی، بحارالأنوار، 36/133
در این روایت دو بعُد زمانی مورد تأکید قرار گرفته و نشان دهنده آن است که منصوب کردن امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در غدیر پس از مراسم حج، آن هم در سال حجة الوداع انجام گرفته است.
2- إِذَا فَرَغْتَ مِن دُنیاکَ. ابن شهر آشوب، مناقب، 226/2
در این مورد اشاره به نصب مقام ولایت در آخر عمر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
3- إِذَا فَرَغْتَ مِن نبُوَّتِکَ ... آقا نجفی، تأویل الایات، 811/2
4- إِذَا فَرَغْتَ مِن اِقامَةِ الفَرائِضَ ...( ابن حیون، شرح الاخبار، 245/1، ح270.)
5- إِذَا فَرَغْتَ مِن اِکمالِ الشَّریعَةِ ابن شهر آشوب، مناقب، 226/2.
در این سه مورد آخر، «رسالت بودن» ابلاغ حکم ولایت مورد توجه است، و این نکته با سه تعبیر متفاوت مطرح شده است: نبوت، یعنی پس از انجام همه آنچه به عنوان نبوت بر عهده ی حضرت بود. اقامه ی فرائض، یعنی ولایت آخرین واجبی است که پس از همه ی آنها اعلام شد. اکمال شریعت، یعنی چیزی از آنچه دین خداست باقی نماند و فقط ولایت باقی ماند که باید به عنوان روح حاکم بر آنها پس از پایان اعلان آنها مطرح شود.
درباره ی متعلَّق «فَانْصِبْ» باید توجه داشت که فعل «نَصَبَ» به معنای منصوب کردن دو مفعول می خواهد که یکی منصوب شونده و دیگری منصبی است که وی بدان منصوب می گردد. مفعول اول در شش حدیث با ذکر نام حضرت به صورت «عَلِیّاً» آمده و در یک مورد «امیرالمؤمنین» آمده و در مورد دیگری هم «عَلَمَکَ» ذکر شده است. مفعول دوم هم در یک مورد «وَصِیّاً»، در یک مورد «اِماماً»، و در دو مورد «عَلَماً» و در دو حدیث دیگر به صورت جار و مجرور (لِلوِلایَةِ) آمده است، که مجموع عبارات از این قرار است:
1- فَانْصِبْ اَمیرَالمُؤمِنینَ. مجلسی، بحارالأنوار، 133/36.
2- فَانْصِبْ عَلِیّاً. ابن حیون، شرح الاخبار، 245/1، ح270.
3- فَانْصِبْ عَلِیّاً اِماماً. ابن شهر آشوب، مناقب، 226/2.
4- فَانْصِبْ عَلِیّاً لِلوِلایَةِ. ابن شهر آشوب، مناقب، 226/2؛ حسکانی، شواهد التنزیل، 451/2، ح1116.
5- فَانْصِبْ عَلِیّاً وَصِیّاً. آقا نجفی، تأویل الایات، 811/2-812؛ مجلسی، بحارالأنوار، 133/36، ح87.
6- فَانْصِبْ عَلِیّاً عَلَماً لِلنّاسِ. مجلسی، بحارالأنوار، 135/36، ح91.
7- فَانْصِبْ عَلَمَکَ وَ اَعلِن وَصِیَّکَ. مجلسی، بحارالأنوار، 142/38، ح105.
هر یک از این کلمات نیز یادآور بعدی از ولایت مطلقه امیرالمؤمنین (علیه السّلام) است. امامت به معنای پیشوایی و رهبری مردم، وصایت از بعد جانشینی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، عَلَم بودن به معنای تنها و یگانه نشانِ هدایت بودن علی (علیه السّلام) است." نویسنده: محمد باقر انصاری ))"
4- پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه در بیست و سه سال انجام رسالت خود در آخرین سال عمر بعد از مراسم حج امر خداوند را در انتصاب جانشین و امام و ولی بعد از خود را عینیت بخشیده اند."(( آیۀ 55 سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر «وَقَدْ أَنْزَلَ الله تَبارَکَ وَ تَعالی عَلیَّ بِذلِکَ آیَةً مِنْ کِتابِهِ هِی: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ» وَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ الَّذی أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ هُوَ راکِعٌ یُریدُ الله عَزَّوَجَلَّ فی کُلِّ حالٍ. و پروردگارم آیه ای بر من نازل فرموده است که: «همانا ولی و صاحب اختیار شما، خدا و پیامبرش و کسانی هستند که ایمان آورده و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند. (سوره مبارکه مائده، آیه 55)» و علی بن ابی طالب است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات داده و پیوسته خداوند عزّ و جلّ را قصد می کند.» آیۀ 12 سورۀ مبارکۀ یس در این فراز از خطبه غدیر«مَعاشِرَالنّاسِ فضِّلُوهُ. مامِنْ عِلْمٍ إِلاَّ وَقَدْ أَحْصاهُ الله فِیَّ وَ کُلُّ عِلْمٍ عُلِّمْتُ فَقَدْ أَحْصَیْتُهُ فی إِمامِ الْمُتَّقینَ و َما مِنْ عِلْمٍ إِلاّ وَ قَدْ عَلَّمْتُهُ عَلِیّاً وَ هُوَ الْإِمامُ الْمُبینُ الَّذی ذکَرَهُ الله فی سُورَةِ یس«وَ کُلَّ شَیءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ»ای مردم، او را برتر بدانید. چرا که هیچ علمی نیست مگر آن که خداوند آن را در من جمع کرده است و هر علمی را که آموخته ام در پیشوای پرهیزکاران جمع نمودم و هیچ علمی نیست مگر آنکه به علی آموخته ام. او «امام مبین» است که خداوند در سورۀ یاسین ذکر کرده است: و هر چیزی را در امام مبین جمع کردیم. آیۀ 12 سورۀ مبارکۀ یس «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ في إِمامٍ مُبينٍ» قسمتی از آیه 12 سوره مبارکه یس که مربوط به علم امام می باشد، در خطبه غدیر آمده است. رسول الله (صلی الله علیه و آله) در خطبه تاکید می کند که علم امامت نزد علی بن ابیطالب (علیه السّلام) است. درباره این آیه در معانی الاخبار چنین آمده است: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ الصَّائِغُ قَالَ حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ سَلَّامٍ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ الْوَاحِدِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَارِثُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ (ع) قَالَ: لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) «وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ» قَامَ أَبُوبَكْرٍ وَ عُمَرُ مِنْ مَجْلِسِهِمَا فَقَالا يَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ التَّوْرَاةُ قَالَ لَا قَالا فَهُوَ الْإِنْجِيلُ قَالَ لَا قَالا فَهُوَ الْقُرْآنُ قَالَ لَا قَالَ فَأَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٌّ (ع) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) هُوَ هَذَا إِنَّهُ الْإِمَامُ الَّذِي أَحْصَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِيهِ عِلْمَ كُلِّ شَيْءٍ. معاني الأخبار، صفحه 95 احمد بن محمد بن الصقر الصائغ با اسنادی از ابوجارود از ابوجعفر نقل شده است که حضرت امام باقر (علیه السّلام) از پدرش از قول جدش (علیهم السّلام) فرمودند: «هنگامى كه اين آيه «وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ» نازل شد، ابو بكر و عمر برخاستند و عرض كردند: اى پيامبر، آيا منظور از آن تورات است؟ پیامبر فرمود: خیر، عرض كردند انجيل است؟ فرمود: خیر، عرض كردند: منظور قرآن است؟ فرمود: خیر، در اين حال اميرالمومنین على (علیه السّلام) به سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمد، هنگامى كه چشم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر او افتاد فرمود: «هو هذا انه الامام الذى احصى اللَّه تبارك و تعالى فيه علم كل شىء: امام مبين اين مرد است. او است امامى كه خداوند متعال علم همه چيز را در او احصاء فرموده است.» معانى الاخبار ، صفحه 225 – 224 »)).
5- در آیه هشت سوره انشراح خداوند برای اینکه حضرت محمد سلام الله علیه بعد از انجام رسالتش با خیال آرام و رغبت به سوی پروردگارش برود، در آیه هفت سوره انشراح در عبارت " فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ " به حضرت محمد سلام الله علیه بعد از فارغ شدن از رسالتش ( در سال آخر عمر)، دستور انتصاب جانشین و ولی و امام امت را می دهد ) و سپس خداوند در آیه بعد از آن ( در آیه هشت سوره انشراح)، به پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه می فرماید: "وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ" و به سوی پروردگارت رغبت و تمایل داشته باش. ( به عبارتی با خیال آسوده آنوقت که رسالت پیامبریت پایان یافت و به کار مهم انتصاب و تعیین ولی و جانشین و امام بعد از خود پرداختی، و با رغبت و اشتياق به سوى پروردگارت روىآور و به سوی پروردگارت به سفر آخرت بیا). 6- خداوند با دو آیه هفت و هشت سوره انشراح چگونگی پایان و انتهای کار رسالت پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه را بیان نموده است، که پایان کار رسالت پیامبری حضرت محمد سلام الله علیه منتهی می شود به انتصاب جانشین و امام و شروع امامت حضرت امیرالمؤمنین امام علی سلام الله علیه و استمرار تبلیغ دین اسلام و به فراموشی سپرده نشدن دین اسلام و نشر دین اسلام در طول و عرض تاریخ در جهان.
6- دعای متناسب سوره انشراح کتاب قرآن
خداوندا! بر محمد وآل محمد درود فرست و بر پیامبران معصوم سلام الله علیهم همواره اجر و رحمت و برکت ارزانی دار و بر امتهایشان توفیق شناخت رهنمودهای خودت و توفیق اطاعت خودت و به کمالات بندگی نمودن خداوند و اطاعت پیامبران و امامان معصوم سلام الله علیهم بخصوص حضرت ولی عصر امام زمان حضرت مهدی موعود سلام الله علیه را ارزانی نما.
پروردگارا! سپاس بیکران تو را سزاوار است که برای هدایت بندگانت پیامبران بخصوص خاتم الانبیائ حضرت محمد سلام الله علیه و امامان معصوم سلام الله علیهم را عطا نمودی و برای اینکه زمین بدون امام و راهنما نماند حضرت ولی عصر امام زمان سلام الله علیه را زنده نگهداشته ای، پس به حق توان لایتناهیت چنان نما تا بندگان و خلائق به منزهی و رشد مناسبی متناسب با صراط مستقیم دینت و نقش آفرینی که برای خلقتت قرار داده ای بقدری ارتقاء یابند که شایستگی و لیاقت بهره مندی از ولایت خودت و حجتت امام زمان حضرت مهدی موعود سلام الله علیه را به تعالی داشته باشند.
خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست! و همواره همه انسانها را قدرشناس و سپاسگزار الطاف و نعمتهای بزرگ خداوند در مبعوث نمودن پیامبران، بخصوص حضرت محمد سلام الله علیه و انتصاب جانشین برای استمرار امر رسالت پیامبر اکرم و تعیین امامان بعد از رسالت حضرت محمد سلام الله علیه بنما و چنان نما که موانع ظهور حضرت ولیعصر مهدی موعود سلام الله علیه برطرف شود و اسباب و عوامل ظهور حضرت مهدی موعود سلام الله علیه فراهم شود.
پروردگارا! به الطاف عمیمت معرفت شناخت خودت و پیامبران و امامان معصوم سلام الله علیهم را بر بندگانت ارزانی نما و شرح صدر و تعالی نگرش و فضائل حلم و بردباری و استقامت در دین بر بندگانت عطا فرما و چنان نما که انسانها بقدری به تعالی و به کمالات یاری امام زمان حضرت مهدی سلام الله علیه نمایند و بندگی خداوند نموده باشند که به وقت آمدن به سوی پروردگار خود موجب رضایتمندی و خشنودی خداوند و چهارده معصوم سلام الله علیهم باشند.
امین یا رب العالمین به برکت و حرمت محمداٍ و آله طاهرین. اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم
اللهم عجل لولیک الفرج صاحب الزمان وجعلنا من خیر انصارهی و اعوانهی
7- فضیلتهای سوره انشراح در سخنان بزرگان دین
1- از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده: هر کس این سوره را بخواند خداوند به او یقین و عافیت عطا می کند و هر کس آن را برای درد سینه قرائت نماید و برای این درد آن را بنویسد خداوند او را شفا می دهد. تفسیرالبرهان، ج5، ص687
2- پیامبرحضرت محمد (ص) فرموده: هر كس سوره انشراح را قرائت کند، مانند كسی است كه مرا دیدار كرده است. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۹۰ش، ج۱۰، ص۳۸۷
3- امام جعفر صادق(ع) فرموده: هر كس سوره انشراح را در شب و روز زیاد قرائت كند، هیچ چیزی از اجزای بدن او و اطراف او نیست مگر اینكه در روز قیامت به سود او شهادت میدهند. شیخ صدوق، ثواب الاعمال،۱۳۸۲ش،ص۱۲۳
4- حضرت محمد سلام الله علیه فرموده: هر كس این سوره را بخواند، خداوند به او یقین و عافیت میدهد. بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۶۸۷
5- امام باقر علیه السلام هم فرمودند: هر کس سوره انشراح را در شب و روزش تلاوت نماید شهید از دنیا می رود و شهید برانگیخته می شود و شهید زنده می شود و او مانند کسی است که با شمشیرش در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و در راه خدا مبارزه کرده است. اعلام الدین، ص383
6- در فضیلت این سوره از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روایت است: هر کس سوره انشراح را قرائت نماید مانند کسی است که حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم را دیدار کرده و اگر غمگین و ناراحت باشد خداوند ناراحتی اش را برطرف می کند. مجمع البیان، ج10، ص387
- 8- راهکارهای تعلیم و تربیّتی و فرهنگی:
1- مسئولین و عوامل تهیه محتوای تحقیقاتی و مطالعاتی پژوهشکدههای علوم انسانی و اسلامی و حوزهها و دانشگاهها مجموعه ای از آموزه های رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را، که طبق موازین الهی و اسلامی، موجب رشد شود را، در اختیار عوامل تعلیم و تربیّت ( از جمله نشرها و وزارت آموزش و پرورش و حوزهها و دانشگاهها و مراکز و معاونتهای فرهنگی و پرورشی و وزارت ارشاد اسلامی و مبلغین و رسانه ها)، برای نشر و ترویج و آموزش فرهنگ الهی اسلام، قرار دهند.
- عوامل مؤثر در تهیه محتوای کتابهای درسی و غیر درسی، و تولید کنندگان محتوای ادبیّات و بسترهای تبلیغاتی و لوازم التحریر و بازیها و فیلم و نمایشها و برنامه ها و مطالب رسانه ها ( رسانه ها، مطبوعات، فضای مجازی تبلیغات و بسترهای تکنولوژیهای مختلف) و مبلغین برای ارتقاء فرهنگ تعلیم و تربیّت اسلامی جامعه به آموزههای رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را طبق موازین الهی و اسلامی محقق نماید و جامعه را در ابعاد مختلف ( اعتقادی، فضائل اخلاقی، بصیرت، معارف لازم و دانش لازم زندگی)، به رشد رساند، متناسب با سن و به اندازه لازم هماهنگ با دیدگاههای قرآن و چهارده معصوم سلام الله علیهم مطالب تعلیم و تربیتی بهای لازم را بدهند و به مطالب به اندازه پرداخته شود و آن را به جامعۀ هدف به تعالی لازم عرضه نمایند.
- طرحها و برنامه های گفتمان و برنامه ریزی با زبانهای مختلف بین المللی و مردم دنیا بطور جهانی، با محصولات متناسب و بهره مندی از همه بسترها و سازوکارها و ساختارهای تعلیم و تربیتی برای بهره مندی از ولایت خداوند و پیامبران و حجتهای عالم و دانشمند و فاضل و معصوم سلام الله علیهم نهضتی نرم افزاری و عملیاتی برای تعالی نگرشی و نفسانی به تعالی توسط همه افراد توانمندی که در نهادها و سازمانها و بخش خصوصی نقش آفرینی می نمایند به تعالی برای نشر و ترویج فرهنگ والای الهی نقش آفرینی های مفید و مؤثر و خداپسندانه صورت پذیرد تا رنگ استثمار استعمار شرک و کفر و نفاق و استکبار و جهل و رزیلتها از جهانیان زدوده شود و تعالی و رشد و آگاهی و علم و دانش مفید و خداپسندانه در جهان توسعه یابد.
4- الگوی سوره انشراح کتاب قرآن، در راهبردها و راهکارهای سیاستگزاریها و قانونگذاریها و قضاوتها و برنامه ریزیها: الف- خداوند پیامبران و معصومین را در تعالی نگرشی و کمالات فضیلتی مانند شرح صدر و پشتیبانیهای لازم به تناسب نیازهای لازم پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه را برای تحقق امر رسالتش یاری می داده است. ب- خداوند داشتن شرح صدر و پایداری در برابر کفار و منکران دین خداوند را لازمه تبلیغ دین و برپائی حکومت اسلامی بیان نموده است. ت- خداوند برای استمرار کارها جانشینی را ( که مناسب استمرار رسالت حضرت محمد سلام الله علیه باشد) ضروری بیان نموده است. ث- خداوند برخورداری از نگرش راهبردی همراه هر سختی آسانی هست و یا بعد از هر سختی آسانی هست، را لازمه تحمل و پایداری و مقاومت در امر بندگی خداوند و تحقق رسالت دین اسلام می داند. ج- خداوند توجه به طراحی بلند مدت رسالت پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه و آینده نگری به تعالی استمرار دین اسلام را لازمه تحقق اهداف عالی اسلام می داند.
گل افشان گل محمدی